Saga - 2009, Blaðsíða 100

mikið um það í handbókum. Þarna er enn mikið ókannað söguefni
um það hvernig rétturinn til að fá útrás fyrir reiði sína hefur þróast
á Íslandi, en í aðalatriðum virðist augljóst að hann hefur rýrnað
verulega.
Niðurstaða­
Það er niðurstaða greinarinnar að hugtakið tilfinningaréttur sé not-
hæft og heimildir vænlegar til könnunar. Þar virðast einkum tvær
tegundir af réttindum forvitnilegar, rétturinn til að hata og rétturinn
til að elska. Þessar tegundir eru vissulega andstæður, en ef nán ar er
skoðað reynast þær tengjast líkt og andstæðar hliðar á hlut; réttmætt
hatur er oftast hatur á þeim sem hefur misgert við þann sem maður
elskar. Samkvæmt Grágás áttu menn einkum vígt um konur sem
þeir stóðu í tilfinningasambandi við og um mannorð sitt. Að vísu
mátti drepa þjóf á vettvangi, en ég er ekki viss um að það teljist bein-
línis víg. Þjófar þóttu svo fyrirlitlegir að það var frem ur eins konar
meindýraeyðing að drepa þá, enda voru þeir oftast hengdir en ekki
höggnir.86 Þrælar voru einu eignir manns sem hann átti ótvírætt vígt
um á vettvangi, og þeir voru jafnframt manneskjur.
Þótt ekki sé farið lengra en hér er gert kemur í ljós að þessar
tvær hliðar á grunntilfinningunni ást: hatur hafi tekið réttarþróun
sem hafi gengið í gagnstæðar áttir síðan á miðöldum, í Íslandssögu
og sjálfsagt í sögu evrópumenningarinnar yfirleitt. Í upphafi gilti
víðtækur réttur til þess að fá útrás fyrir hatur. en hann var síðan
smátt og smátt haminn af ríkisvaldinu og hefur ekki komið til ein-
staklinganna aftur þó að ríkisvaldið hafi sleppt á ýmsum öðrum
sviðum þeim tökum sem einveldisríkið tók sér á þegnum sínum.
Rétturinn til að njóta ástar sinnar var hins vegar mjög takmarkaður
frá því við vitum fyrst til í miðaldasamfélaginu, að minnsta kosti
eftir að kristni komst á. Hann hefur líklega ekki vaxið, og kannski
þrengst enn á tímum konungseinveldis, kannski einkum í löndum
sem gengu í gegnum siðaskipti til lútherstrúar eða kalvínisma. en
rómantíkin og lýðræðisþróunin á 19. öld kom af stað þróun ástar-
réttar sem varla sér fyrir endann á ennþá. Þá á ég ekki aðeins við
rétt kvenna til makavals sem fjallað var um hér að framan. Við
getum til dæmis nefnt réttinn til að slíta hjónabandi eða réttinn til
að lifa samkynlífi, sem kom ekki til fyrr en á 20. öld.
gunnar karlsson100
86 Lúðvík Ingvarsson, Refsingar­ á­ Íslandi­ á­ þjóðveldistímanum­ (Reykjavík 1970),
bls. 396–400.
Saga vor 2009 UMBROT NOTA-1:Saga haust 2004 - NOTA 5.5.2009 15:52 Page 100