Saga - 2011, Side 13

prófs. Því gerði ég Gautlandaætt gagntilboð og bauðst til að skrifa
bók um stjórnmál og félagsstarf í héraðinu um daga Jóns og ljúka
verkinu með stuttu yfirliti yfir ævi hans. Þannig mundi reyna á
hvern hlut Jón hefði átt í þeirri hámenningu sem við töldum öll að
hefði verið þar á ævidögum hans. Mér til nokkurrar undrunar tók
Gautlandaætt þessu tilboði, og árið 1977 kom út bókin Frelsisbarátta
suður-þingeyinga og Jón á Gautlöndum, 386 blaðsíður af héraðssögu og
84 blaðsíður af ævisögu.
Aldrei aftur hefur ævisagan náð þeirri stöðu að ríkja í íslenskum
yfirlitsritum. Þó hefur hún sótt á að undanförnu, einkum í hinu læsi-
lega formi sem Guðjón Friðriksson hefur stundað og ræktað. Ég
ætla samt að halda áfram að vera á móti henni. Að vísu skal ég ekki
halda neinu fram um ævisögur skálda eða annarra listamanna; slík
rit eru í eðli sínu listfræði og kunna að lúta sérstökum lögmálum. En
í almennri samfélagssögu get ég endurtekið það sem ég skrifaði
fyrir rúmum þremur áratugum til að rökstyðja að fróðlegra væri að
rekja misgott gengi manna á Sturlungaöld til félagslegra en einstak-
lingsbundinna ástæðna:
Persónulegir eiginleikar fólks eru nokkurn veginn hinir sömu alls
staðar og á öllum tímum. Við þá er ekkert sögulegt og engin ástæða til
að elta þá aftur á 13. öld. … Þjóðfélagslegur aðstöðumunur er hins
vegar síbreytilegur eftir umhverfi fólks, þess vegna skapar hann
síbreytileg félagstengsl og valdakerfi og gerir öll skeið sögunnar, sem
við höfum vitneskju um, verð athygli.8
Í eðli sínu hlýtur maðurinn að vera nákvæmlega sama skepnan og
hann var þegar verulegar heimildir koma fyrst til og gera mögulegt
að skrifa um hann sögu. Þá hafði þetta víðförla dýr löngu dreift sér
um álfur heimsins, svo að útilokað er að síðar hafi orðið nokkur
stökkbreyting í tegundinni sem breytti henni allri. Því er ástæðu -
laust að fara aftur í fjarlæga og oft heimildafátæka fortíð í leit að vit-
neskju um hvernig maðurinn sé. Til að komast að því höfum við
nóg af samtímafólki sem framleiðir um sig meiri heimildir en nokk-
ur hefur áhuga á. Hins vegar er endalaus fjölbreytni í því hvernig
maðurinn hagar lífi sínu, á hverju hann lifir, hvernig hann myndar
félagstengsl og skapar stjórnkerfi. Þessi fjölbreytni veldur því að við
könnum sögu alls fólks sem við þekkjum til, á öllum stöðum og öll-
um tímum.
gunnar karlsson 13
8 Gunnar Karlsson, „Völd og auður á 13. öld“, Saga XVIII (1980), bls. 25.
Saga haust 2011 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 11/24/11 9:49 AM Page 13