Saga - 2011, Blaðsíða 149

Jón Jóhannesson sleppir því reyndar að ræða textana sem í Fornbréfasafni I, nr.
156, eru kallaðir „Gamli sáttmáli 1264“. Jón Sigurðsson tímasetti þá til ársins 1264
á þeim forsendum að þeir innihalda ekki ofangreindan eið sem nefnir báða kon-
unga. Jón færði þau rök fyrir þessu að Hákon hefði aldrei verið nefndur í eiði sem
unninn var eftir að hann lést í desember 1263. Skjölin í þessum hópi geyma
áhugaverðan orðalagsmun sem hvorki Jón Sigurðsson né Jón Jóhannesson ræða.
Sá munur gefur til kynna að aðgreining Jóns Sigurðssonar á milli texta frá 1262,
1263 og 1264 gangi alls ekki upp, og að miklu líklegra sé að þeir menn sem
skrifuðu skjölin á 15. öld hafi gert sér í hugarlund að textarnir sýndu sáttmála sem
gerðir voru árabilið 1262–1264. Það að nákvæm dagsetning var óþekkt, eða þótti
ekki skipta máli, sést í texta sáttmálans í handritinu AM 456 12mo, þar sem ein-
ungis er „Datum“ og hvorki fylgir staðsetning né dagsetning. Í handritinu Holm
perg 27 4to frá 16. öld er aftur á móti ártalið 1263 eða „m. ijc. lxiij.“, sem styður þá
hugmynd að þeir sem á 16. öld skrifuðu þessi skjöl hafi litið á þau sem fulltrúa
elsta sáttmála Íslendinga og konungs sem nefndir eru í annálum og sögum, en
ekki sem sáttmála við Hákon hálegg Magnússon frá byrjun 14. aldar.
Enda þótt Jón Jóhannesson fjalli ekki sérstaklega um þennan hóp skjala
(„Gamli sáttmáli 1264“) ræðir hann mjög svipaðan texta úr handritinu AM 148
4to, sem Jón Sigurðsson í Fornbréfasafni I, nr. 153, kallaði „Annan sáttmála 1263“.
Jón Jóhannesson telur að sá texti sýni sáttmála sem gerður var árið 1302 á milli
íslenskra ráðamanna og Hákonar háleggs. Flokkun Jóns er þó ekki byggð á
nákvæmri greiningu textans heldur getgátum um söguþráð sem hann spinnur út
frá annálum og sagnaritum. Almennt skeytir hann lítt um texta sáttmálanna og
segir líka á einum stað að afritun skjala á þessum árum hafi oft verið „ónákvæm“
og texti „blandaður“. Á þeim forsendum leyfir hann sér að leiðrétta ýmislegt sem
hann lítur á sem ónákvæmni, og þegar þessi tiltekni hópur sáttmála er til umræðu
afskrifar hann þá staðreynd að þar fylgir eiðurinn. Hann viðurkennir að örðugt
sé að útskýra „hvers vegna eiðurinn fylgir þessari samþykkt í sumum handrit-
um“ og gefur svo í skyn að ástæðan sé sú að skrifarar hafi með því viljað minna á
upphaflegan sáttmála frá 1262. Sams konar rök notar Jón um setningar í skjalinu
sem ekki fá staðist miðað við að vera skrifaðar árið 1302, svo sem það að jarl ætti
að ráða yfir Íslandi. Með því að útiloka sumt og halda öðru býr Jón til ímyndaða
texta og vinnur út frá þeim, en lítur framhjá þeim ráðgátum sem blasa við í text-
unum eins og þeir koma fyrir í handritunum sjálfum.
Séu öll skjöl af gerðinni Gamli sáttmáli tímasett til ársins 1302, eins og
viðtekið er nú um stundir, verður að gera ráð fyrir tveimur ólíkum sáttmálum það
ár, því þrjú handrit (AM 137 4to 3, AM 456 12mo 36, AM 136 4to) hafa texta sem er
gjörólíkur hinum. Konrad Maurer útskýrði þetta með þeim hætti að árið 1302
hefðu Íslendingar samið tvö skjöl; annað var hyllingarskjal ætlað konungi og hitt
var bréf sem fylgdi því til útskýringar, þar sem þeir settu skilyrði fyrir hyllingu
konungs. Björn Ólsen taldi aftur á móti að síðara bréfið hefði verið skrifað árið
1306. Helgi Skúli gagnrýnir mig fyrir að ræða ekki tillögu Björns, og rétt er að ég
hefði átt að nefna hana í ritum mínum, en sú yfirsjón jafngildir ekki því að rann-
sóknir mínar séu villandi. Björn byggir hugmynd sína á annálum og Lárentíus
sögu biskups, sem nefna fund á alþingi og bréf til konungs. Jón Jóhannesson jók
við þessa tilgátu síðar og staðhæfði að Björn hefði sýnt fram á „hver væri hin rétta
a response to „gamli sáttmáli …“ 149
Saga haust 2011 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 11/24/11 9:52 AM Page 149