Saga - 2011, Blaðsíða 150

ársetning þess“. Það fær þó ekki staðist og Björn sannar ekki að rétt tímasetning
sé árið 1306 heldur leggur hann fram mögulega skýringu á tilvist þessa skjals út frá
ýmsum öðrum tilgátum, auk þess sem hugmyndin gengur ekki upp nema textar
séu lagfærðir. Þá yrði líka að gera ráð fyrir því að íslenskir ráðamenn myndu
skrifa bréf til konungs með lagalegum ákvæðum sem ekki voru lengur í gildi
(kannski til að storka honum?). Ekki er það útilokað en kenning mín er líklegri,
ekki síst vegna þess að hún byggist á óbreyttum textum allra handrita með þeim
mótsögnum og tímaskekkjum sem þar koma fram. Þau vandkvæði leysast ekki
með því að hnika ártölunum til.
Greining á sáttmálunum má ekki einskorðast við mat á hverri setningu fyrir
sig og hvort hún stenst eða ekki. Eigi textarnir að vera eitthvað annað og meira en
tilbúningur frá 15. öld verða þeir að standast gagnrýna athugun sem heild. Þar að
auki valda sögulegar kringumstæður þess að þeir birtust skyndilega á 15. öld því
að ekki verður undan því vikist að líta á þá sem hluta af pólitískri hreyfingu sem
birtist í viðleitni Íslendinga til að semja samstæða og hagstæða frásögn af því
þegar landið varð hluti af veldi Noregskonungs. Það hversu snögglega textarnir
koma fram á sjónarsviðið varðar ekki einungis það hvernig og hvers vegna þeir
voru færðir til bókar á 15. öld, heldur líka að þá fyrst koma fram ýmis lagaleg rétt-
indi sem aldrei er getið í varðveittum gögnum frá 13. og 14. öld.
Eitt af því sem einkennir íslenskar lögbækur frá miðöldum er að þær virðast
innihalda allt sem lögfróðir menn þurftu á að halda. Kaupendur þeirra og skrif-
arar gerðu sér far um að hafa sem flesta lagatexta og réttarbætur með. Þannig eru
þau handrit sem geyma sáttmálatexta samsett úr margvíslegum lagatextum en
einkum Jónsbók, kristinréttur Árna Þorlákssonar, kirkjuskipanir og réttarbætur
konunga. Svo virðist sem afritun texta hafi að nokkru leyti ráðist af tiltækum
handritum, en jafnframt fór hún eftir áhugasviði væntanlegs eiganda. Nýju efni
var bætt við eftir því sem náðist í það og hver eigandi jók því við sem honum
þótti skipta máli. Þetta veldur því að ekki dugir að halda því fram að mikilvægir
textar sem lutu að réttindum landsmanna hafi legið í þagnargildi í tvær aldir,
óþekktir og öllum gleymdir. Hafi verið til skriflegir sáttmálar Noregskonungs og
Íslendinga frá 13. öld, sem skilgreindu gagnkvæm réttindi og skyldur, er annað
óhugsandi en að þeir textar eða einstök ákvæði þeirra hefðu ratað á síður hand-
rita á 14. öld.
Eðli varðveislunnar og vitneskja um sögulegt samhengi ólíkra ákvæða í meint-
um sáttmálum eru meginatriði í röksemdafærslu minni. Ég held því fram að skjöl-
in sem varðveitt eru sýni áhuga Íslendinga á því að útbúa frásögn um afsal valda
til Noregskonungs á 13. öld sem gat styrkt stöðu þeirra í samningum við norsku
krúnuna á 15. öld. Ekki er rétt að kalla þessa texta falsanir og ég sé ekki fyrir mér að
hópur íslenskra lögspekinga og embættismanna hafi komið saman í þeim tilgangi
einum að framleiða skjal sem ekki átti við nein rök að styðjast. Mín hugmynd er
að með því að setja saman varðveitta textabúta og munnlegar frásagnir varðandi
atburði áranna 1262–1264 hafi hópur Íslendinga með samtíðarhagsmuni að leiðar-
ljósi, svo sem þjóðerni embættismanna og reglur um veiðar og verslun, tekið sam-
an skjal sem skyldi sýna það sem samið var um í upphafi, eða öllu heldur það sem
hefði átt að semja um, á milli Íslendinga og konungs. Sá texti eða þeir textar voru
ekkert endilega ætlaðir konungi, heldur urðu þeir grundvöllur þess sem íslenskir
patricia pires boulhosa150
Saga haust 2011 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 11/24/11 9:52 AM Page 150