Saga - 2011, Side 213

Hann nefnir tvö dæmi þess. Annað er það að lesendur verði „engu nær um
rannsóknir Árna Daníels Júlíussonar“. Það er að vísu ekki bókstaflega rétt
því að fimm rit eru eftir Árna í heimildaskrá bókarinnar, þar á meðal
doktors ritgerð hans sem er sögð vera „[f]yrsta alvarlega tilraunin til að koll-
varpa hnignunarkenningunni“ í sögu Íslendinga (bls. 318–319). Hitt er rétt að
ég ræði kenningar Árna nánast ekki. Það stafar annars vegar af því að
þunga miðja minnar bókar er á tímanum fyrir 1300 en hans einkum á 14.–18.
öld. Hins vegar hafði ég það frá fyrstu hendi að Árni væri að skrifa bók til
útgáfu, a.m.k. að einhverju leyti reista á óútgefinni doktorsritgerð sinni. Ég
þóttist vita að skoðanir okkar mundu rekast verulega á og fannst rétt að
hann fengi að tala máli sínu á prenti áður en ég færi að deila við hann.
Hitt dæmi Orra um ófullnægjandi meðhöndlun mína á nýlegum rann-
sóknum er að „þó að víða sé vísað til rannsókna Helga Þorlákssonar er eins
og endurmat hans á eðli miðaldaverslunar hafi aldrei átt sér stað.“ Hvert
það endurmat er kemur skýrar fram í grein sem Orri birti síðar, og reynist
það, eins og vænta mátti, vera reist á kenningu Karls Polanyi um að versl-
un hafi verið lítilvæg frá hagrænu sjónarmiði á miðöldum, umfangslítil og
fremur stunduð af félagslegum og pólitískum ástæðum en í hagnaðarskyni.
Í þessari grein Orra og félaga hans segir að aðrir höfundar hafi endurtekið
þessa skoðun Helga eftir að hún kom fram, og er bók mín, Iceland’s 1100
Years frá 2000, nefnd meðal dæma um það.5 Þessu má koma heim og sam-
an ef gert er ráð fyrir að ég hafi skrifað verslunarsögu Lífsbjargar fyrir 1990,
síðan tekið trú á Polanyi-kenninguna í túlkun Helga Þorlákssonar, beitt
henni í Iceland’s 1100 Years en ekki hirt um að skrifa hana inn í Lífsbjörg.
Sannleikurinn er bara sá að Polanyi er, fyrir milligöngu Helga, verulega
áberandi í Lífsbjörg. Gerð er grein fyrir kenningu hans og stuðst þar við grein
eftir Helga frá 1979 (bls. 241–242); ég notaði hana til að sýna hve snemma
kenningin var kynnt á íslensku. Lítið er gert úr magni utanlandsverslunar í
Lífsbjörg eða nauðsyn hennar til að næra, klæða og hýsa Íslendinga. Bent er
á að verslunin hafi meðal annars átt sér trúarlegar ástæður og verið að hluta
til stunduð til að halda uppi samgöngum og afla yfirstéttinni stöðutákna
(bls. 239–243). Þennan skilning á verslun notaði ég jafnvel til að skjóta mér
undan því að rekja kenningar manna um verðlagsbreytingar því að:
„Verðsveiflur á stöðutáknum skipta í grundvallaratriðum ekki máli því eftir
því sem slík vara er dýrari þarf minna af henni til að skilja sig frá almúgan-
um“ (bls. 243). Miklu „polanyiskari“ gerast menn tæpast. Sjálfum finnst mér
verslun taka helst til mikið rúm í bókinni miðað við mikilvægi, 83 blaðsíður
(bls. 229–311), en þar kemur líka til verslun Englendinga og Þjóðverja á
síðmiðöldum sem hafði bæði pólitíska og menningarlega þýðingu.
í tilefni af ritdómi 213
5 Orri Vésteinsson, Sigríður Þorgeirsdóttir og Howell M. Roberts, „Efniviður
Íslandssögunnar. Vitnisburður fornleifa um einokun og neyslu“, Upp á yfir-
borðið. Nýjar rannsóknir í íslenskri fornleifafræði (Reykjavík: Fornleifastofnun
Íslands 2011), bls. 71–72 og 156.
Saga haust 2011 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 11/24/11 9:52 AM Page 213