Skírnir - 01.09.2012, Blaðsíða 46

306
SVANUR KRISTJÁNSSON
SKÍRNIR
fram yfir almannahag. Valdið kemur þá að ofan en ekki frá fólkinu.
Lýðræðinu hnignar og getur jafnvel hrunið.
Islensk fyrirgreiðslustjórnmál — með
mikilvægum undantekningum
Þegar íslendingar fengu Heimastjórn árið 1904 skapaðist nær sam-
stundis sterk hefð fyrirgreiðslustjórnmála og ómálefnalegra stöðu-
veitinga hjá hinu opinbera. Guðjón Friðriksson sagnfræðingur
hefur lýst stjórnarháttum fyrsta ráðherrans þannig:
Hannes Hafstein var fyrsti ráðherra landsins eftir að heimastjórn fékkst og
því fyrstur manna sem hafði einhverja aðstöðu til að láta raunverulegt vald
spilla sér. [...] Hann þáði há laun en steypti sér jafnframt í skuldir, barst
mikið á og hélt dýrindisveislur meðan obbi landsmanna átti vart til hnífs og
skeiðar. Lífstíll hans var himinhátt fyrir ofan alþýðu manna. Þar að auki
raðaði hann ættmönnum sínum og félögum í öll helstu embætti hinnar nýju
landstjórnar og í bankana.3
3 Guðjón Friðriksson 1993: 80. Sbr. einnig Guðjón Friðriksson 1997: 301: „Hannes
Hafstein hefur ekki gert mikið af því að skipa pólitíska andstæðinga í embætti.
Raunar hefur hann raðað samherjum sínum í nánast öll embætti, sem fylgja heima-
stjórninni og þau embætti sem losna.“ I sömu heimild (300-301) er greint frá sam-
tali ráðherrans og Einars Benediktssonar eftir að Einar gekk á hans fund og falaðist
eftir skipun í sýslumannsembætti í Rangárvallasýslu. Hannes tók málaleituninni
í fyrstu fálega, „segir það hugboð sitt að hann muni nota sýslumannsembættið
sem stökkpall í þingsæti til að vinna á móti sér. Einar svarar því til, að hann muni
að vísu aldrei liggja á skoðunum sínum í þjóðmálum en til þingsetu hugsi hann
ekki. [...] Einar sendir inn umsókn um embættið 20. ágúst 1904 og er þá búinn að
fá vilyrði fyrir því“ (301). Veitingin vakti sterk viðbrögð hjá samflokksmönnum
Hannesar í Heimastjórnarflokknum. Einar Benediktsson var umdeildur maður
og einnig þótti flokksmönnum gengið fram hjá hæfum umsækjanda sem hafði
„verið einlægur Heimastjórnarmaður og í mörg ár beðið eftir sýslu“ (303). Sjá
einnig Guðjón Friðriksson 2005: 401: „Flokkakerfið á Islandi er í mótun og
flokksbönd öll mjög losaraleg. Þó að margar meiri háttar embættisveitingar Hann-
esar Hafsteins séu til yfirlýstra stuðningsmanna hans eru þó veigamiklar undan-
tekningar frá því. Sumar bera með sér að hann er ýmist að reyna að milda andstöðu
vissra manna, tryggja sér stuðningþeirra eða leitast við að gera þá bitlausa. Skipan
Einars Benediktssonar í embætti sýslumanns Rangæinga er gott dæmi um það
síðastnefnda. Annar pólitískur andstæðingur, þingmaðurinn Guðlaugur Guð-
mundsson, er sumarið 1904 skipaður sýslumaður Eyfirðinga og snýst hann eftir
það á sveif með Hannesi.”