Tímarit Máls og menningar - 01.06.2015, Side 32

G u ð n i Tó m a s s o n
32 TMM 2015 · 2
íslenskra stjórnvalda.“4 Stuðningur við listamenn var skilgetið afkvæmi
hugmynda um aukið þjóðfrelsi og hluti af sjálfstæðisdraumum þjóðarinnar.
Þegar kom að því að veita Matthíasi og Torfhildi styrki voru þingmenn
hins vegar á báðum áttum um hvort stofna ætti til slíkra útgjalda fyrir
landsfé. Grímur Thomsen, skáld og þingmaður, benti á að þingmenn væru
ekki „fagurlistadómarar“5 og var efins um að þeir ættu að taka það hlut-
verk að sér, hlutverk sem þeir gegna enn í dag í tilviki heiðurslauna. Í tilviki
Matthíasar, sem naut styrksins ævilangt ólíkt Torfhildi er síðar færðist yfir
á ekkjustyrk, voru þingmenn ekki alveg vissir hvort veita ætti honum styrk
fyrir ritstörf eða prestsþjónustu og óttuðust þingmenn fordæmi í báðum
tilvikum. Hvað Matthías varðar og reyndar fleiri skáld sem fengu styrki
á næstu árum áttu þingmenn þó í litlum vandræðum með að ræða fagur-
fræðilegt ágæti og mikilvægi skáldskaparins í ræðustól Alþingis. Þannig var
t.d. nefnt í tengslum við styrk Matthíasar að almenningur kynni þinginu
þakkir fyrir að veita skáldinu viðurkenningu fyrir hina „andlegu nautn, sem
hann hefir með ljóðum sínum veitt hverju mannsbarni á landinu.“6 Einnig
var talað hreint út um að styrkurinn til Matthíasar væri hugsaður til að
„ljetta af honum áhyggjum og losa hann vi ð þau óþægindi, að þurfa að slíta
sjer upp á ýmsri aukavinnu …“7 Styrkurinn var því blanda af viðurkenn-
ingu, framfærslustyrk og nánast föðurlegri umhyggju Alþingis í hlutverki
eins konar velgjörðaraðila. Þingmenn töldu einnig að verk Matthíasar
héldu uppi heiðri íslensks skáldskapar í útlöndum og því fór svo að á fyrstu
árum styrkveitinga til listamanna var Matthías „styrkjakóngur íslenskra
bókmennta“ þar til hann lést árið 1920.8
Stundum var deilt um það árum saman í þingsölum hvort veita ætti
ákveðnum skáldum brautargengi. Frægasta dæmið voru deilur um Þorstein
Erlingsson og verk hans sem stóðu á árunum 1895–1913 og snérust bæði
um fagurfræði, guðfræði og persónulega hagi skáldsins.9 Áratugum eftir að
þessum deilum lauk töldu þingmenn þær til vitnis um að verðleika einstakra
listamanna ætti ekki að ræða í ræðustól Alþingis, heldur í lokuðum nefndum.
Bent hefur verið á að í upphafi 20. aldar hafi íslenskir stjórnmálamenn
og aðrir sem um samfélagsmál fjölluðu tekið að átta sig á því hvaða hlut-
verk listirnar gætu leikið í að „styrkja þjóðareiningu og auka menningarlega
sjálfsmynd íslensks almennings. Hlutverk stjórnarstofnana í því að tengja
saman listir og þjóðina hafi hins vegar verið ansi veigalítið þar til kom fram
á þriðja áratug aldarinnar. Árangursríkastir voru líklega þeir fáu styrkir
og námsstyrkir sem Alþingi veitti árlega…“10 Samkvæmt þessu má segja
að beinn stuðningur Alþingis til listamanna, ýmist tímabundinn eða fyrir
lífstíð, hafi verið kjarninn í menningarstefnu íslenskra stjórnvalda á meðan
stofnanir ríkisins í menningarmálum voru að byggjast upp. Á fyrstu árum
20. aldar fjölgaði styrkjum til listamanna, bæði tímabundnum styrkjum,
námsstyrkjum og eins þeim sem líta má á sem ígildi heiðurslauna dagsins í