Tímarit Máls og menningar - 01.06.2015, Page 131

Á d r e p u r
TMM 2015 · 1 131
vel við hér í dag: Við verðum fyrir mun
meiri áhrifum af umhverfinu en við
gerum okkur grein fyrir, og erum tilbú-
in til að viðurkenna. Og nokkrar vel
þekktar kerfisbundnar skekkjur ein-
kenna þankagang okkar og geta ýkst við
ákveðnar aðstæður.
Víkjum fyrst að aðstæðunum. Megin-
einkenni aðstæðna íslenskra stjórnmála
er vitanlega smæð og einsleitni sam-
félagsins. Smæðin leiðir af sér að sérlega
mikið er um persónuleg tengsl og
frændsemi. Einsleitnin leiðir af sér að
minni þörf en ella hefur verið á því að
sýna nærgætni og taka tillit til margvís-
legra sjónarmiða ólíkra hópa.
En smæðin veldur einnig því að
okkur skortir mjög ákveðna þætti í
stjórnsýsluferlinu, fyrst og fremst ítar-
lega gagnaöflun og rannsóknarvinnu,
bæði í aðdraganda laga- og reglugerðar-
setningar, sem og við eftirlit þeirra. Á
Íslandi finnast t.d. mjög fáar burðugar
sjálfstæðar rannsóknastofnanir eða
þankaveitur sem geta haft milligöngu
milli fræðilegra rannsókna og stefnu-
mótunar.
Við þetta bætist síðan að á Íslandi
hefur virðingarleysi í garð sérfræðinga
og fræðimanna verið nokkuð landlægt.
Hugsanlega er það runnið af sama meiði
og sú staðreynd að Íslendingum er ekki
sérlega tamt að hugsa og tala gagnrýnið
um hugmyndir. Við virðumst gera
minna af því en margar nágrannaþjóðir
að kenna börnunum okkar og ungu
fólki listina að hugsa óhlutbundið og
færa rök fyrir máli sínu í heyranda
hljóði. Um þetta geta margir vitnað sem
reynslu hafa af skólakerfum beggja
vegna Atlantshafsins.
Og loks má nefna að mikill óstöðug-
leiki er í framtíðarsýn, stefnu og mark-
miðum stjórnvalda, þ.e. þau breytast
gjarnan nokkuð bratt við hver stjórnar-
skipti og ólíkt t.d. því sem gerist á
Norður löndunum hefur skort á víðtækt
samráð allra hagsmunaaðila til að móta
sameiginlega langtíma stefnu.
Allar þessar aðstæður leiða til þess að
ýmsar kerfisbundnar skekkjur í þanka-
gangi eiga greiðari leið inn í umræðuna
en ellegar væri. Þessar skekkjur eru
margar og misáhrifamiklar, en ég læt
duga að nefna hér einungis þá sem köll-
uð hefur verið „móðir allra skekkja“ og
það er oftrúin á sjálfum sér. Í stuttu
máli ofmetum við hæfni okkar til þess
að taka ákvarðanir, gefum óvissu ekki
nándar nærri nægan gaum, erum
áhugalaus um að sannreyna forsendur
skoðana okkar og hundsum vísbending-
ar um að við kunnum að hafa rangt
fyrir okkur. Rannsóknir hafa sýnt að
fólk með oftrú á sjálfu sér er ekkert hæf-
ara til starfa en aðrir, nema síður sé, en
það er oft ranglega talið sérlega hæft og
endar því mjög oft í valdastöðum.
Fylgifiskur oftrúarinnar á sjálfan sig
er mikið rannsökuð skekkja sem kallast
„naív raunhyggja“, sú staðfasta trú að
manns eigin sýn og skoðanir séu hinar
réttu og skynsömu, og að þau sem eru
okkur ósammála séu illa upplýst og
vanti einfaldlega meiri upplýsingar um
málið – að öðrum kosti greindarskert
eða illa innrætt. Af öllum þekktum
þankaskekkjum tel ég að naív raun-
hyggja sé versti óvinur góðrar stjórn-
málaumræðu. Vegna naívrar raunhyggju
verður það meginkeppikefli í skoðana-
skiptum að koma sínum sjónarmiðum
að, leiðrétta það sem viðkomandi telur
misskilning og fáfræði viðmælandans –
og er um leið sneyddur áhuga á að hlusta
á sjónarmið annarra og telur það fráleitt
að komast að einhverskonar málamiðl-
un, mætast á miðri leið, því það hlyti að
vera lakari niðurstaða en ef viðmælandi
viðkomandi myndi bara fást til þess að
taka sönsum og gefast upp. Samskipti
fólks á mjög öndverðum meiði enda því