Morgunblaðið - 04.06.2020, Blaðsíða 30

SVIÐSLJÓS
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Sögusviðið í grein þessari er í upp-
sveitum Árnessýslu, svæði sem eitt
sinn hét Gnúpverjahreppur. Skeiða-
hreppi, sem er neðar í landinu, var
spyrt við ríki Gnúpverja árið 2002
svo úr varð sameinað sveitarfélag,
Skeiða- og Gnúpverjahreppur, þar
sem í dag búa um 600 manns. Skipt-
ingin á íbúatölunni er því sem næst
jöfn; sinn hvor helmingurinn býr í
hvorum þessara gömlu hreppa.
Bæir undir brekkum og brúnum
Landbúnaður er undirstaða at-
vinnulífs en iðnaður og þjónusta
hvers konar, svo sem við ferðamenn,
er þó orðin snar
þáttur í atvinnu-
lífi.
Gnúpverja-
hreppurinn gamli
nær frá bænum
Sandlæk í suðri,
Stóru-Laxá í
norðvestri og í
suðri upp með
Þjórsá inn á
öræfi. Í byggð
einkennist land á
þessum slóðum af lágum fjöllum,
klettabeltum, ásum og hæðum þar
sem bæirnir standa undir brekkum
og brúnum. Stofnvegur liggur frá
Sandlækjarholti þvert í gegnum
sveitina og fylgir Þjórsá á löngum
kafla, lengstu á landsins.
Frá meginleiðinni liggja tengiveg-
ir og brautir heim á bæi; æðanet sem
er undirstaða þess að til verði sam-
félag. Spottar heim á bæi frá að-
alvegum eru sjaldnast langir og því
eru aðdrættir yfirleitt auðveldir. Efst
í sveitinni er Þjórsárdalur, skógi vax-
inn með vikurbreiðum. Í dalnum
snúast aflstöðvarnar við Búrfell, tvær
virkjanir sem mala gull. Fremst í
dalnum blasir Hekla við; tignarleg og
ógnvekjandi í senn. Hún er aðsóps-
mikil og eyddi byggð í Þjórsárdal í
miklu eldgosi árið 1104. Mörg eyði-
býli í dalnum hafa verið grafin upp og
allt fram undir þetta hafa rústir undir
vikrinum verið að koma í ljós.
Virkjun er bakland
„Búrfellsvirkjun og bygging henn-
ar um 1970 breytti Gnúpverjahreppi.
Skyndilega flæddu peningar inn í
kyrrlátt sveitasamfélag svo að hægt
var að ráðast í ýmsar framkvæmdir,“
segir Björgvin G. Sigurðsson, fv. við-
skiptaráðherra, sem er frá bænum
Skarði. „Starfsemi Landsvirkjunar
hefur skapað bakland í Gnúpverja-
hreppi og styrkt búsetu þar, svo sem
landbúnað. Þarna hafa verið og eru
myndarleg bú, bæði mjólkurfram-
leiðsla og sauðfjárrækt. Í bakgarð-
inum er hinn víðfeðmi Gnúpverja-
afréttur sem nær inn að Hofsjökli og
fjallferðin tekur tíu daga. Það segir
líka sína sögu að jarðir í sveitinni eru
jafnan seldar fyrir metfé, og koma
þar til landkostir og að innviðir
sveitarfélagsins eru sterkir.“
Í Gnúpverjasveit er búseta á alls 40
bæjum og kúabúskapur er á 13 jörð-
um. Þá búa margir í sveitinni á smá-
býlum eða á nýbýlum stærri jarða.
Við Árnes, þar sem eru félagsheimili
sveitarinnar, grunnskóli og ýmis önn-
ur starfsemi, er vísir að þéttbýli og
þar búa um 60 manns.
Rótgrónar hefðir
Nærri Árnesi er Stóri-Núpur,
kirkjustaður sveitarinnar, og í bæjar-
hlaði er minnismerki um sr. Valdimar
Briem sóknarprest og vígslubiskup
sem lengi sat staðinn; jafnhliða því að
yrkja óteljandi vers sem í heildinni
mynda uppistöðu sálmabókar Þjóð-
kirkjunnar.
Á Sandlækjarholti, fremst í sveit-
inni, er Gunnbjarnarholt þar sem er
eitt allra stærsta kúabú landsins.
Nokkru ofar er bæinn Stöðulfell, sem
stendur undir samnefndum kletta-
stapa. Þar búa hjónin Oddur Bjarna-
son og Hrafnhildur Ágústsdóttir,
sem lengi voru með kúabú en hættu
rekstri þess fyrir fimmtán árum.
„Við vinnum bæði út í frá og ég er
skólaliði hér í Þjórsárskóla. Á flest-
um bæjum hér um slóðir sækir fólk
vinnu út í frá í einhverjum mæli,“
segir Hrafnhildur, sem er frá Brúna-
stöðum í Flóa, eitt fimmtán systkina
Guðna Ágústssonar, fyrrverandi ráð-
herra.
„Ég fluttist hingað í sveitina árið
1981 og kynntist þá strax mjög sam-
heldnu og sterku samfélagi með rót-
grónum hefðum. Sveitarfélagið
stendur vel að allri þjónustu við íbúa
og hér er haldið vel utan um fólkið.
Það einasta sem ég get kvartað yfir
er að Vegagerðin mætti standa sig
betur í viðhaldi tengivega og afleggj-
ara heim að bæjum; malarvega sem
ekki hefur verið viðhaldið svo árum
skiptir. Að vegirnir séu góðir skiptir
alltaf miklu máli í dreifbýlinu.“
Ríki Gnúpverja
 Sveit við Þjórsá  Rótgróið samfélag
 Bæir undir brekkum og brúnum
 Myndarleg bú og gullið malað
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Þjórsárdalur Klettahöfði með skógi vöxnum hlíðum er Bringa, þekkt mótív af peningaseðli frá fyrri árum.
Björgvin G.
Sigurðsson
Stöðulfell Hrafnhildur og í baksýn
stapi sem bærinn er eftir nefndur. Kortagrunnur: OpenStreetMap
■ Gunnbjarnarholt
■ Stóra-Mástunga
Stöðulfell
■
Hæll
■
Árnes
■
Hagi
■
■ Ásar
■ Laxárdalur
ÞJ
ÓR
SÁ
RD
AL
UR
Búrfell
Skarðsfjall
M
ið
fe
ll
Ga
lta
fe
ll
LANDSVEIT
✝ Stóri Núpur
■
Sandlækur
Gnúpverjasveit
Þjórsá
ÞjórsáSt
ór
a-
La
xá
Ká
lfá
Þverá
Hæll Reisuleg íbúðarhús og stórt bú. Hér var veðurathugunarstöð um langt
skeið og frá Hæli kemur stór ættbogi fólks sem hefur víða látið til sín taka.
Stóri-Núpur Minnismerki um
sálmaskáldið sr. Valdimar Briem. Stóra-Mástunga Mektarbýli í miðri sveit og eru mörg á þessum slóðum.
30 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JÚNÍ 2020
Aðalstræti 2 | s. 558 0000
4ja rétta draumaveisla:
• Nauta carpaccio
• Tígrisrækjur Nobashi
• Hægeldað Andarlæri
• Jarðarber & Yuzu
Kynningarverð í júní 6.990 kr.
Fullt verð: 9.990 kr.
DRAUMAVEISLA