Morgunblaðið - 04.06.2020, Blaðsíða 39

39
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JÚNÍ 2020
Á spjalli Tveir góðborgarar á Selfossi voru í hrókasamræðum í veðurblíðunni sem var í bænum gær þegar ljósmyndari Morgunblaðsins átti þar leið um.
Eggert
Reykjavíkurborg fer
með um 60% hlut í
Sorpu. Atkvæði
stjórnarmanna í stjórn
Sorpu endurspegla það
eignarhlutfall og bera
fulltrúar Reykjavík-
urborgar í stjórninni
því mesta ábyrgð á
framkvæmd Gas- og
jarðgerðarstöðvar-
innar (GAJA). Stöðin átti að vera
bylting í umhverfismálum og úr-
vinnslu á sorpi á höfuðborgarsvæð-
inu þegar ákveðið var að leggjast í
þær framkvæmdir. Fáeinum árum
síðar eru óvissuþættirnir varðandi
GAJA ótalmargir og þeim fjölgar
dag frá degi þrátt fyrir að fram-
kvæmdirnar séu á lokametrunum.
Kostnaðurinn við framkvæmdirnar
hefur farið langt fram úr áætlunum
og er talið að hann verði töluvert
meiri.
Eins og segir á heimasíðu Sorpu
er hlutverk stöðvarinnar að taka við
heimilisúrgangi, en þar er ferlinu
lýst þannig: „Þegar gas- og jarð-
gerðarstöðin hefur starfsemi verður
allur úrgangur sem safnað er frá
heimilum á samlagssvæði SORPU
forflokkaður í móttökustöðinni í
Gufunesi og lífrænu efnin síðan flutt
í GAJA. Lífrænu efnin verða unnin í
stöðinni í metangas og jarðvegsbæti,
en málmar og önnur ólífræn efni svo
sem plast fara til endurnýtingar.“
Stöðin á sem sagt að framleiða
moltu og metangas. Enginn samn-
ingur um sölu á metangasinu hefur
verið undirritaður. Rekstrar-
grundvöllur fyrir stöðinni er ótrygg-
ur, þar sem eftirspurn eftir metan-
gasi er talin lítil sem engin. Ef
metanið selst ekki þarf að brenna
það. Einnig eru óvissuþættir varð-
andi moltu sem á að framleiða í stöð-
inni. Óvíst er hvort moltan muni
standast tilskildar gæðakröfur
vegna þess að ýmis plastefni og
spilliefni eru í heimilissorpi sem ekki
næst að fjarlægja að fullu. Uppfylli
moltan ekki gæðakröfur þarf að
urða hana. Reynsla sambærilegrar
verksmiðju í Elverum í Noregi er
mjög slæm, en henni var lokað fimm
árum eftir opnun. Tap skattgreið-
enda þar á bæ nam einhverjum
milljörðum króna og eru þeir enn að
borga niður skuldir vegna verk-
smiðjunnar.
Í ljósi þessa vakna ótal spurningar
varðandi nýja gas- og jarðgerðar-
stöð Sorpu.
Ærandi þögn
Stjórnmálamenn veigra sér við
því að svara spurningum um GAJA,
en í umfjöllun Stundarinnar kemur
fram að ítrekað hefur verið reynt að
ná í stjórnarmenn Sorpu og borgar-
stjóra Reykjavíkur, Dag B. Egg-
ertsson, en án árangurs. Það er svo
sem gömul saga og ný að ekki náist í
borgarstjóra þegar upp koma
óþægileg mál. Það vita allir borgar-
búar. Hins vegar var framkvæmda-
stjórinn rekinn en pólitískir full-
trúar stjórnar Sorpu tóku enga
ábyrgð.
Áðurnefnd gas- og jarðgerðarstöð
í Noregi var frá sama fyrirtæki og
hefur yfirumsjón með verkefni
Sorpu, en það gefur okkur tilefni til
að hafa áhyggjur. Flótti borgar-
stjóra og stjórnar Sorpu vegna
málsins ýtir undir áhyggjur um að
verkefnið sé illa statt og framtíðin sé
ekki björt.
Hins vegar vonumst við eftir því
að allt gangi vel með GAJA þrátt
fyrir að mörg viðvörunarljós blikki
og spurningum sé ekki svarað.
Eftir Egil Þór
Jónsson og Björn
Gíslason
» Flótti borgarstjóra
og stjórnar Sorpu
vegna málsins ýtir undir
þær áhyggjur að verk-
efnið sé illa statt og
framtíðin sé ekki björt.
Björn Gíslason
Höfundar eru borgarfulltrúar
Sjálfstæðisflokksins.
Peningar urðaðir og brenndir?
Egill Þór Jónsson
Stjórnvöld brugðust rösklega við
áhrifum veirufársins á atvinnulífið.
Því má líkja við hjálp í viðlögum á
slysstað. Nú þurfa „hinir slösuðu“ að
komast undir læknishendur og svo
tekur endurhæfingin við hjá þeim
sem lifa af. Ég var aldarþriðjung í
fjármálakerfinu og sinnti lánamálum
og m.a. úrvinnslu erfiðra mála. Eftir
olíukreppuna síðari 1981 bræddi
verðbólgan enn bankalánin, því verð-
tryggð lán voru enn lítill hluti útlána.
Vextir voru neikvæðir, ákveðnir af
stjórnvöldum með hliðsjón af hávær-
um kröfum, en aldraðir gátu ekki
borið hönd fyrir höfuð sér. Bankar
eru bara milliliðir, það voru eldri
borgarar, sparifjáreigendur, sem
báru þungann í raun. Bankarnir
stóðu þetta því léttilega af sér. Annað
áfall varð kringum 1990. Verðfall
hafði orðið víða um heim og áhrifin
náðu hingað. Fasteignaverð fraus og
raunverð lækkaði, en áhvílandi verð-
tryggð og gengisbundin lán hækk-
uðu. Þá reyndi á bankana, því eigna-
hlið þeirra felst í markaðseignum og
veðlánum. Á árunum upp úr 1990
voru bankar gjarnan með 10-12%
eiginfjárhlutfall, svo ekki var mikið
borð fyrir báru. Við þessar aðstæður
fá allir sömu, snjöllu hugmyndina
samtímis, að bíða og sjá til. Fram-
kvæmdum og neyslu er frestað.
Bankar stíga á bremsuna í útlánum, í
von um að afborganir lána skili sér
og lækki útlánastofninn, til að halda
eiginfjárhlutfallinu uppi. Harkalegur
samdráttur varð. Eignaverð, borið
uppi af væntingum góðærisins, fór í
neikvæðan spíral. Ótti hríslaðist um
fólk, sem missti svefn og dró úr öllu
sem unnt var að vera án. Fyrirtæki
sem höfðu aukið umsvif sín í góð-
ærinu voru illa undirbúin
og týndu tölunni. Fólk
missti vinnuna, sem jók
samdráttinn enn. Les-
endur kannast við hlið-
stæðurnar, bæði síðustu
misserin og fyrir áratug
síðan.
Verðmæti glatast
Þegar fyrirtæki fara í
þrot stöðvast reksturinn
oftast og starfsfólkinu er
sagt að fara heim.
Skiptastjóri tekur að sér
að innleysa verðmæti og skipta milli
kröfuhafa. Veðhafar fá fyrstir greitt,
síðan almennir ótryggðir kröfuhafar
og afgangi mæta hluthafarnir.
Stundum er verðmæti félags minna
við upplausn en áframhaldandi
rekstur. Eignir eru e.t.v. sérhæfðar
og lítils virði án rekstrar. Mismun-
urinn liggur m.a. í þekkingu og hæfni
starfsfólks, verðmætum vörumerkj-
um og viðskiptasamböndum. Ef
rekstur stöðvast tvístrast þessi verð-
mæti og tapast. Gríðarlega áhættu-
samt, vandasamt og tímafrekt er að
koma atvinnufyrirtæki á stofn, en
ekki tekur nema augnablik að eyði-
leggja það. Atvinnuleysi er mesta böl
samfélags. Ástæða er því til að leita
allra leiða til að lágmarka það og um
leið þau verðmæti sem fara for-
görðum við gjaldþrot. Núgildandi lög
um þrotameðferð skapa raunar svig-
rúm til þessa, en samt gerist það
sjaldnast.
Þekkt úrræði
Sú leið sem ég þekki best er að
veðhafar, sem eru oftast nokkuð
öruggir um sínar kröfur, beiti sér
fyrir því að félag í fjárhagserf-
iðleikum stofni dótturfélag, og komi
rekstrinum þangað í
skjól, á meðan móður-
félagið gengur í gegn-
um fjárhagslega end-
urskipulagningu.
Aðferðin gengur und-
ir heitinu „hive-
down“. Þessi tilfærsla
þarf að vera á eðlileg-
um kjörum og því
óriftanleg, hvort sem
tilfærslan er gerð
með leigu eða sölu.
Bankinn lánar móður-
félaginu fyrir hlutafé dótturfélagsins
og tekur um leið veð í hlutafénu, sem
er óriftanlegt af því að nýtt lán
fylgdi. Þetta eykur líkur á samþykkt
nauðarsamnings og síðan má sam-
eina félögin. Félagið verður aftur
starfhæft og hag eigenda og starfs-
manna er borgið. Fallist ótryggðir
kröfuhafar hins vegar ekki á nauð-
arsamning leysa veðhafar hlutaféð til
sín og móðurfélagið fer í þrota-
meðferð. Komi til þess finnur bank-
inn kaupendur að nýja félaginu. Ekki
er nógu mikið um að framangreindri
aðferð sé beitt. Hún hentar best við
úrlausn stærri mála. Hana ætti að
nota þegar kerfislega mikilvægur
rekstur er varinn, því í henni felst
enginn afskrift fyrir hluthafana.
Bankar mega ekki vera með óskyld-
an rekstur lengi á sínum vegum.
Deilt er á banka sem reka slík fyrir-
tæki, jafnvel í samkeppni við aðra
viðskiptavini sína. Ástæða er því til
að leita leiða til að gera það algeng-
ara að rekstarverðmæti og störf séu
varin, en fjarlægð við banka sam-
hliða aukin.
Úrbóta leitað
Algengast er að lögmenn taki að
sér stjórn þrotabúa og gæti hags-
muna kröfuhafa, en endurskoð-
endum er það líka heimilt. Ég vil að
það verði gert að reglu að bæði lög-
maður og endurskoðandi komi í upp-
hafi að málum í aðdraganda gjald-
þrots. Endurskoðandi mundi byrja á
að kanna eignir og útistandandi kröf-
ur, en á því vill verða misbrestur. Það
ætti að vera sérstakt verkefni endur-
skoðandans að kanna og meta
rekstrargrundvöll nýs dótturfélags.
Markmiðið sé að varðveita atvinnu
og verðmæti, s.s. þau óefnislegu
verðmæti sem felast í þekkingu
starfsmanna, vörumerkjum og við-
skiptasamböndum. Það ætti að vera
sérstakt athugunarefni hvort starfs-
menn geti tekið við rekstri sem fer í
þrot, jafnvel með eignaraðild í huga.
Sé það talið gerlegt yrði endurskoð-
andanum falin tilsjón með rekstri
hins nýja félags, en lögmaðurinn
héldi utan um þrotabúið. Þennan fer-
il yrði að gera að skyldu, því reynslan
sýnir að ekki er nóg að hafa hann val-
kvæðan.
Félagsform
Hugmynd mín er að sérstök at-
hugun verði gerð á því hvaða rekstr-
arform henta í því skyni að bjarga
störfunum. Í mörgum tilvikum er um
að ræða félög með fáa starfsmenn,
sem kunna til verka og halda utan
um viðskiptasambönd. Félagsformið
er ekkert aðalatriði, en það þarf að
vera létt í vöfum, þegar um smá-
rekstur er að ræða. Sameignarfélög
eru með ótakmarkaðri ábyrgð, sem
ekki verður ætlast til að starfsmenn
gangi í. Einkahlutafélög koma til
álita, en skoða má svonefnd samlags-
hlutafélög, sem eru eins konar milli-
stig hlutafélags og sameignarfélags.
Ástæða er líka til að hugleiða sam-
vinnufélagsformið, en hér á landi
þekkjast samvinnufélög viðskipta-
manna (kaupfélög) og framleiðslu-
samvinnufélög (afurðastöðvar). Víða
erlendis eru til samvinnufélög starfs-
manna (worker co-operatives). Þau
munu algeng til utanumhalds rekstr-
ar sem ekki er ætlunin að selja, held-
ur vera samstarfsvettvangur og
launagreiðandi, s.s. lögmanns-, arki-
tekta- og tannlæknastofur. Kostur
þeirra er sagður nálægð félags-
manna og lýðræðislegar ákvarðanir
og þar skilur á milli þeirra og þeirra
samvinnufélaga sem við þekkjum
best. Ástæða er því til að skoða þetta
form sérstaklega.
Bregðumst við
Erum við dæmd til að hjakka í
sama farinu og endurtaka mistök?
Það mætti ætla af framangreindri
lýsingu á hagsveiflum og atvinnu-
leysi, sem virðast endurtaka sig
reglulega. Nei, mistök skulu ekki
endurtekin, skylt er að læra af þeim.
Mikið er í húfi, því hrina uppsagna og
gjaldþrota er hafin. Sérhvert starf
sem unnt reynist að varðveita er dýr-
mætt. Fyrrverandi löggiltir endur-
skoðendur, Ólafur Nilsson og Stefán
Svavarsson, litu á drög að þessari
grein og þakka ég þeirra ábendingar.
Eftir Ragnar Önundarson
» Það ætti að vera sér-
stakt athugunarefni
hvort starfsmenn geti
tekið við rekstri sem
fer í þrot, jafnvel með
eignaraðild í huga.
Ragnar Önundarson
Höfundur er viðskiptafræðingur og
fyrrverandi bankastjóri.
Um gjaldþrot og atvinnuleysi