Þjóðmál - 01.09.2018, Síða 16

14 ÞJÓÐMÁL Haust 2018
Enginn lánveitandi til þrautavara
Í október verða tíu ár liðin frá hruninu hér
á Íslandi, sem var dæmigerð tvíburakreppa
sem kom fram bæði á gjaldeyrismarkaði og
fjármálamarkaði. Hrunið bar fljótt að og kom
Íslendingum á óvart sem höfðu flotið sofandi
að feigðarósi með mikilli erlendri skulda­
söfnun um nokkurra ára skeið.
Hagkerfið var á sama tíma á mikilli siglingu
þar sem ein ríkisstofnun – Landsvirkjun
– réðist í eitt stærsta fjárfestingarverkefni
íslenskrar hagsögu með byggingu virkjunar
á Kárahnjúkum samfara því sem álver reis
á Reyðarfirði. Þá fór önnur ríkisstofnun –
Íbúðalánasjóður – í harða samkeppni við
viðskiptabankana þrjá á íbúðamarkaði í krafti
ríkisábyrgðar á skuldabréfaútgáfum sínum.
Ójafnvægið magnaðist ár frá ári, peninga­
magn í umferð margfaldaðist, erlendir
vaxta munarfjárfestar streymdu inn og
viðskiptahallinn náði hámarki í ríflega 23%
af landsframleiðslu á árinu 2006 svo dæmi sé
tekið. Á sama tíma söfnuðust skuldirnar upp
og í lok árs 2007 var hrein erlend skuldastaða
þjóðarbúsins (erlendar skuldir umfram
erlendar eignir) rúmlega heil landsframleiðsla
og ósjálfbær með öllu.
Íslenska bankakerfið, sem hafði verið í útrás í
rúmlega fjögur ár, var á þeim tíma með efna­
hagsreikning á við tífalda landsframleiðslu
og var einfaldlega of stórt til að bjarga þegar
á reyndi og hin alþjóðlega fjármálakreppa
skall á.
Lygilegur viðsnúningur
Í kjölfar hrunsins fékk Seðlabanki Íslands
mörg ný verkefni. Framfylgd fjármagnshafta,
endurheimt eigna, umsjón með gjaldeyris­
útboðum og gerð samninga við kröfuhafa
föllnu bankanna eru dæmi um verkefni sem
lentu á borði Seðlabankans.
Stíf fjármagnshöft voru sett á 28. nóvember
2008 við upphaf efnahagsáætlunar Alþjóða­
gjaldeyrissjóðsins (AGS) og íslenskra stjórn­
valda. Upphaflega var talað um tímabundna
ráðstöfun og að mikilvægt væri því að setja
á strangar hömlur í upphafi sem síðan yrði
slakað á í framhaldinu. Sú ráð stöfun gekk þó
ekki eftir, þvert á móti voru mörg skref stigin
til að herða höftin.
Þá bjartsýni sem ríkti við setningu haftanna
má m.a. rekja til þess að undirliggjandi skulda ­
staða þjóðarbúsins var verulega vanmetin
á þeim tíma. Sem dæmi í febrúar 2011 gaf
Seðlabankinn út ritið Hvað skuldar þjóðin?
þar sem mat var í fyrsta skipti lagt á undir­
liggjandi skuldastöðu þjóðarbúsins á árunum
2009 og 2010. Ljóst var þó fljótlega eftir að
ritið kom út að um verulegt vanmat var að
ræða og að skuldastaðan væri umtalsvert
verri en Seðlabankinn áleit vera. Vanmat
Seðlabankans á skuldastöðunni hljóp á mörg
hundruð milljörðum króna.
Lán frá AGS og norrænum frændþjóðum
leiddi til þess að skyndilega var Seðlabankinn
með talsverðan gjaldeyrisforða en slíkur
forði var ekki til staðar þegar krísan skall á.
Í febrúar 2011 gaf Seðlabankinn út ritið Hvað skuldar þjóðin? þar sem mat var í fyrsta
skipti lagt á undir liggjandi skuldastöðu þjóðarbúsins á árunum 2009 og 2010.
Ljóst var þó fljótlega eftir að ritið kom út að um verulegt vanmat var að ræða og
að skuldastaðan væri umtalsvert verri en Seðlabankinn áleit vera. Vanmat
Seðlabankans á skuldastöðunni hljóp á mörg hundruð milljörðum króna.