Þjóðmál - 01.09.2018, Qupperneq 96

94 ÞJÓÐMÁL Haust 2018
Deneen veltir líka upp spurningum um hvort
samfélagsskipan í anda frjálslyndis eyðileggi
þá menningu sem gerir mönnum kleift að
vera frjálsir og stjórna sér sjálfir (bls. 88).
Scott og Deneen eru á einu máli um að
samfélag sem samanstendur aðeins af ein­
staklingum og ríkisvaldi sé harla nöturlegt.
Í slíku samfélagi eru menn aðeins bundnir
af lögum – og það þarf meira og meira af
þeim, því þau geta í raun ekki unnið það verk
sem venjur, siðir og samspil margra smærri
félagsheilda hafa jafnan unnið. Þessar smærri
heildir setja mönnum skorður sem eru af allt
öðru tagi en lög ríkisins.
Lítill munur á hægri og vinstri
Mynd frjálslyndrar hugmyndafræði af sam­
félaginu gerir ráð fyrir að menn fái frelsið í
vöggugjöf og hver og einn njóti þess meðan
enginn annar neytir aflsmunar gegn honum.
Ríkið er svo til að koma í veg fyrir ofbeldi og
yfirgang og tryggja að hver maður fái að gera
það sem hann vill, svo fremi hann gangi ekki
á rétt annarra.
Að mati Deneen er þessi mynd af mannlífinu
röng og villandi. Einstaklingsréttindin, sem
ríkið ver, eru ekki náttúrulegt ástand heldur
afsprengi valdstjórnar og það er markaðurinn
líka. Sumt sem Deneen segir um þetta efni
minnir á fræga bók eftir Ungverjann Karl
Polanyi (2001) sem upphaflega kom út árið
1944 og heitir The Great Transformation
(Umbreytingin mikla). Líkt og Polanyi segir
Deneen að frjáls markaður („laissez­faire“)
hafi verið skipulagður að ofan og þótt hann
sé réttlættur með vísun í náttúrulegt frelsi
krefjist hann sífellt atbeina ríkisvalds (bls.
52–53). Ef þetta er rétt er reglugerðafarganið
í ríkjum nútímans ef til vill ekki í andstöðu við
frelsið á markaðnum heldur afsprengi þess.
(Rökfærsla Posners og Weyl styður þessa
niðurstöðu á vissan hátt, því þeir draga enga
dul á að sókn til aukinnar markaðs væðingar
og einstaklingshyggju kalli á háþróaða
skriffinnsku.)
Deneen varar þó við að fara offari í gagnrýni
á frjálslyndi samtímans og segir að margt
gott hafi áunnist með markaðsvæðingu og
miðstýrðu regluverki (bls. 179). En það þarf
samt, segir hann, að finna leiðir til að hemja
bæði ríki og markað. Mikilvægast telur hann
að losa stjórnmálin úr viðjum hugmynda­
fræði og stóra sannleika og skapa smærri
félagsheildum möguleika á að eflast og
dafna. Hann mælir sem sagt ekki með neinni
byltingu og sumt í máli hans minnir mig
svolítið á íslenska framsóknarmenn.
Deneen neitar því ekki að úrræði í anda
hinnar breiðu miðju bæti oft efnaleg kjör
fólks. En rétt eins og Polanyi gerði, fyrir nær
75 árum, bendir hann á að félagslegt umrót
sem fylgir markaðs­ og alþjóðavæðingu geti
komið svo miklum losarabrag á líf manna að
þeir geti illa við unað. Hér kennir hann jafnt
um hægra og vinstra frjálslyndi. Að hans
dómi stendur öll hin breiða miðja saman um
markaðsvæðingu og útþenslu ríkisvaldsins. Á
sama tíma losnar um annað sem bindur fólk
saman í fjölskyldur, söfnuði, félagasamtök og
byggðarlög (bls. 46).
Um frjálslynda hægrimenn segir Deneen að
þeir tali stundum eins og þeir séu íhaldssamir
og standi vörð um gömul gildi, en þeir hafi
í raun ekki fylgt slíkum stefnumálum eftir
með neinum árangri heldur aðeins beitt sér
fyrir aukinni alþjóðavæðingu hagkerfisins og
varið misskiptingu auðs.
Um frjálslynda vinstri menn segir hann að þeir
tali vissulega um jöfnuð og samstöðu. Hann
bætir því svo við að þeir fylgi í raun engu eftir
nema réttindum í anda einstaklings hyggju,
sem verði til þess að hver maður sitji einn
uppi með sjálfan sig og þurfi að skilgreina
veru sína, vilja og kyn en vinnustaðurinn
og jafnvel jörðin undir fótum hans tilheyri
einum í dag og öðrum á morgun (bls. 63).
(Ef Deneen þekkti til hér á landi tæki hann
kannski merkingar á klósettum í Reykjavík
sem dæmi um áherslu af því tagi sem vinstri­
menn fylgja eftir.)