Þjóðmál - 01.12.2019, Blaðsíða 72

70 ÞJÓÐMÁL Vetur 2019
Rajan skrifar sem talsmaður frjálsra viðskipta,
markaðsbúskapar, jafnréttis og lýðræðis.
Hvað allt þetta varðar tilheyrir hann þeirri
breiðu miðju í stjórnmálum heimsins sem
inniheldur frjálslynda borgara­ og jafnaðar­
mannaflokka. Hann á hvorki samleið með
þeim sem bölva öllu ríkisvaldi í sand og
ösku né þeim sem vilja afnema kapítalisma
og markaðsbúskap. Sýn hans á samfélagið
er samt að sumu leyti afar ólík þeirri sem
mest ber á hjá talsmönnum frjálslyndis og
alþjóðavæðingar.
Þrjár höfuðskepnur
Átökum í stjórnmálum nútímans er stundum
lýst sem togstreitu milli þeirra sem vilja meiri
markaðsbúskap og þeirra sem vilja meiri
ríkisafskipti. Þeir fyrrnefndu eru iðulega
taldir til hægri og þeir síðarnefndu til vinstri.
Sú hugmynd að ríkið og markaðurinn séu
andstæður stenst þó enga skoðun því aukin
ríkisafskipti og víðtækari markaðsbúskapur
haldast oft og víða í hendur. Markaðsbúskapur
vex í skjóli ríkisins og ríkið þrífst á arðsemi
sem er færð til bókar og hægt að skattleggja
fremur en á þeim leifum sem eftir eru af hag­
kerfi sjálfsþurftarbúskapar og óskráðra skipta
á vörum eða vinnu.
Meginhugmyndin í bók Rajans er að til að
skilja samfélög og samfélagsbreytingar
nútímans dugi skammt að skoða bara hag­
kerfið og ríkið. Þessir tveir risar leysa, segir
hann, vissulega mörg af þeim vandamálum
sem leysa þarf til að fólk geti lifað við frið og
skapleg kjör. En þeir leysa ekki allan vanda
og þeir geta hvorugur staðið á eigin fótum.
Margvísleg samhæfing og nauðsynleg sam­
vinna á sér stað á vettvangi smárra samfélaga
sem virka í krafti þess að fólk þekkist, treysti
hvert öðru og skilji hvert annað. Þessi smáu
samfélög eru hvorki ríki né markaðir. Þau
fóstra samt það mannlíf sem þarf að þrífast til
að ríki og markaðir dafni og orki til góðs.
Mynd Rajans af smærri samfélögum sem
undirstöðum undir stóru kerfin – ríkin og
markaðina – er ekki alger nýlunda. Svipaður
skilningur hefur verið á kreiki meðal lærdóms­
manna allt frá því Georg Hegel gaf út rit sitt
um réttarheimspeki árið 1820 (Hegel, 1978).
Á þeim tveim öldum sem liðnar eru síðan
hafa margir þjóðmálahugsuðir heimfært
skilning Hegels upp á veruleikann og rökstutt
að hvorki ríki né markaður virki nema til sé
samfélag þar sem fólk öðlast félagsþroska
sem þarf til að taka þátt í stjórnmálum og
starfrækja fyrirtæki. Ein áhrifa mesta útgáfan
af þessari hugsun á síðustu öld var sett fram
af John Dewey (1984) í bók um almannavett­
vanginn og vandamál hans (The Public and its
Problems) sem upphaflega kom út árið 1927.
Á seinni árum má finna svipaðar áherslur
hjá fólki vítt og breitt á litrófi stjórnmálanna:
Íhaldsmönnum eins og Patrick J. Deneen
(2018), stjórnmálafræðingnum sem ég sagði
stuttlega frá í ritdómi hér í Þjóðmálum í fyrra
(Atli Harðarson, 2019); róttækum stjórn­
leysingjum eins og mannfræðingnum James
C. Scott (2012, 2017) og fræðimönnum
með stjórnmálaskoðanir nær miðju, eins
og Francis Fukuyama (1995) sem segir að
félagsauður („social capital“) hvers samfélags
verði til á vettvangi þar sem menn treysta
hver öðrum.
Samfélög þar sem fólk getur verið „við“ en
ekki bara „ég“ – þar sem menn treysta hver
öðrum því þeir þekkjast og þar sem er kostur
á samhjálp án þess allt sé fært til bókar og
þar sem fólk sér þörf hvert annars en les
hana ekki úr gagnagrunnum – slík samfélög
geta verið af mörgu tagi. Þau geta til dæmis
verið vinnustaðir, söfnuðir, stórfjölskyldur,
félög og byggðarlög. Rajan leggur á áherslu
á eina gerð slíkra samfélaga sem er grenndar­
samfélagið. Í inngangi bókarinnar segir
hann að þetta séu félagseiningar á borð við
þorp, sveitir og borgarhverfi. Ef slíkar félags­
einingar eru sterkar geta þær í senn veitt
stuðning og samhjálp, átt þátt í uppeldi og
mótun sjálfsmyndar og veitt fólki öryggi og
siðferðilegt taumhald.