Þjóðmál - 01.12.2019, Blaðsíða 73

ÞJÓÐMÁL Vetur 2019 71
Mynd Rajans af samfélaginu er ekki mynd af
tveim stórum kerfum – ríki og markaði – sem
mæta þörfum sundurlausra einstaklinga.
Samkvæmt því sem hann segir þarf fólk
þrenns konar kerfi til að lifa góðu lífi. Þessi
þrenns konar kerfi eru samfélag, markaður
og ríki. Sumar stofnanir telur hann að sé
best að grenndarsamfélög annist og nefnir
barnaskóla sérstaklega í því sambandi en líka
hluta af velferðarkerfi og félagsþjónustu.
Andstaðan gegn alþjóðavæðingu, frjálslyndi
og markaðsbúskap er mest úr tveimur ólíkum
áttum; frá þjóðernissinnum og íhaldsmönnum,
sem iðulega eru taldir til hægri, og frá
sósíalistum og stjórnleysingjum, sem teljast
til vinstri. En þegar þessi andstaða er skoðuð
í ljósi þess sem Rajan segir um vettvang
daglegs lífs sem undirstöðu stóru kerfanna –
ríkisins og markaðarins – virðist ekki ákaflega
langt á milli jaðranna til hægri og vinstri. Að
minnsta kosti sumir af þeim fyrrnefndu reyna
að verja samfélagið gegn útþenslu ríkisvalds
og markaða með því að hægja á henni og í
hópi þeirra síðarnefndu eru menn sem vilja
að samfélagið endurheimti sumt af því sem
þessir tveir risar nútímans hafa lagt undir sig.
Rajan á vissa samleið með hvorum tveggja,
því þótt hann vilji að lýðræðislegt ríkisvald
og opnir markaðir haldi áfram að dafna segir
hann að einnig þurfi að styrkja grenndar­
samfélagið og vald venjulegs fólks á vett­
vangi daglegs lífs.
Um Jörmungand, Jötunheima og
stjórn almennings á eigin lífi
Fyrr á öldum lifði fólk lífi sínu mest á vettvangi
grenndarsamfélags þar sem sjálfsþurftar­
búskapur í ættbálki, þorpi eða á sveitabæ
sá fólki fyrir helstu nauðsynjum. Valdið sem
þurfti að hlýða var fremur húsbóndavald en
ríkisvald og fólk þurfti meira að semja sig að
venjum og siðum en lögum og fyrirmælum
stjórnvalda. Þetta samfélag gamla tímans
hefði aldrei brauðfætt nema brot þess mann­
fjölda sem nú lifir á jörðinni og það var langt
frá því að vera réttlátt á mælikvarða nútímans.
Þótt Rajan telji að grenndarsamfélagið sé
enn forsenda farsæls mannlífs fer því fjarri
að hann sjái fortíðina sem horfna gullöld.
Hann bendir á að vald smárra samfélaga yfir
lífi fólks hafi víða staðið gegn frelsi kvenna
og varið ýmiss konar mismunun og rangindi.
Allar þrjár höfuðskepnurnar – samfélagið,
ríkið og markaðurinn – geta verið grimmar
og heimskar. En, segir hann, ef þær hafa
rétt taumhald hver á annarri geta þær líka
stuðlað að góðu mannlífi og við eigum ekki
annars úrkosti en að lifa við þær allar þrjár og
reyna að temja þær okkur í hag.
Þar sem Rajan talar um stóru skepnurnar
tvær – ríkið og markaðinn – notar hann
líkingamál sem rekja má til Gamla testa­
mentisins. Hann kallar ríkið „leviathan“ og
stórfyrirtæki á markaði „behemoth“. Leviathan
eða Levjatan er ættaður úr ævafornum
átrúnaði og mér skilst að hann sé eitthvað
líkur Miðgarðsormi eða Jörmungandi í
norrænni goðafræði. Eftir þessu skrímsli
heitir bók eftir enska sautjándu aldar heim­
spekinginn Thomas Hobbes sem markaði
upphafið að stjórnmálaheimspeki nútímans.
Síðan sú bók kom út árið 1651 hefur ríkinu
oft og iðulega verið líkt við þennan Jörmun­
gand. Hitt orðið merkir tröllslegar ófreskjur
og er stundum notað um hvers kyns þursa og
risa. Við náum hugsuninni trúlega nokkurn
veginn með því að líkja veröld stórfyrirtækja
við Jötunheima.
Vandi stjórnmálanna er, segir Rajan, að finna
jafnvægi milli samfélags, markaðar og ríkis.
Fólk líður fyrir það, segir hann, ef eitt af þessu
verður annaðhvort of voldugt eða of vesælt.
Fyrsti hluti bókarinnar fjallar um hvernig ríki
og markaðir samtímans urðu til og mótuðu
hvert annað: Ríki, einkum heimsveldi Evrópu,
sköpuðu alþjóðlegan markaðsbúskap og
settu honum skorður. Samtímis gerðu
markaðirnir útþenslu ríkisvaldsins mögulega,
en takmörkuðu vald þess um leið og neyddu
það til að fara að lögum. Þegar sögunni víkur
til nútímans segir Rajan að eftir seinni heims­
styrjöld hafi ríkið og ríkisrekin kerfi eins og
velferðarkerfi víðast verið í sókn fram um