Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2009, Blaðsíða 90

Múlaþing
Stóð ég upp við hamarinn,
er hálfrökkvað var.
Heyrði ég af raust kveðið
inni var þar.
Máninn var að renna
í rauðleitan sæ.
Rödd þessari gleyma
aldrei ég fæ.
Rödd þessi var skjálfandi,
skildi ég glöggt af því,
að gamall halur mundi
hugaræsing í.
Þama stóð svo skáldið og hlustaði á spá
öldungsins:
Harðnar í ári,
horfír til vanda.
Bág verða úrræði
inna örsnauðu.
Sækir að enda
öld nítjánda.
Hefur í löfum
leið vandræði.
Hann talar svo um að menntir sitji í sessi, en
spyr á móti: Hvar séu dyggðir og sannleikur
nítjándu aldar. Svarið verður: dramb,
heimska, siðleysi, frekja, fallvölt heims-
gæði og vantrú. Helgi hvíldardagsins er
horfin, skuldir aukast og sjálfræði þróast;
jafnvel feður mega ekki ráða yfir bömum
sínum. Jón er fastheldinn á fornar venjur og
svonefndar fomar dyggðir, sem voru honum
helgur dómur, enda lifði hann eftir þeim.
Breytni hans var þannig, að hvergi verður
skugga vart, en á löstum er sjaldan legið.
Hinir lægri standa honum alltaf nær og
hvergi verður vart að hann hossi svonefnd-
um höfðingjum.
í löngu kvæði: Nœturvöku, fer hann í
huganum yfir ástandið í heiminum. Þar
kemur réttlætiskennd hans skýrast í ljós.
Hann dregur fram grimmd, hatur og siðleysi
Þýskaranna, sem æða um eins og tígrisdýr
yfir varnarlausan lýðinn.
Um þessar mundir vom ýmis ský á lofti,
sem bentu til breytinga í þjóðlífínu, og það
hræddist skáldið, sem kemur fram í gerfi
öldungsins í kvæðinu Aldaniði. Innihald
kvæðisins er það, að við breytingamar fari
allt úr skorðum og beint á höfuðið.
Náttúrlega var hann sannspár um bú-
skapinn. Með leysingu vistbandsins fóm
bændur til hálfs á höfuðið. Búskapur á
íslandi hafði frá öndverðu byggst á
þrælahaldi, þar til meðgjafir hófust.
Þó Jón væri fastheldinn á fomar venjur,
var hann hófsamur í allri framsetningu.
Þjóðsögur og sagnir, sem hann skráði, bera
þess merki, að hann hefur verið gagnrýninn
á slíkt, og tekur ekki allt, en formið og
hugblærinn halda sínu. Eg vil nefna sem
dæmi þjóðsöguna um Nadda. Hún stóð Jóni
næst, bæði að aldri, og gerist í hans
byggðarlagi. Hún er skrifuð á hófsaman
hátt, ólík yngri sögnum um óvætt þennan.
Kannski Jóni hafi líka rennt í gmn, að
Naddi hafi verið sakamaður, sem valdi sér
þennan ákjósanlega stað til gripdeilda.
Þarna var og hellir, sem við hann er
kenndur, og hafast mátti við í.
Endurminning ungdómsáranna heitir
eitt kvæði Jóns. Þetta finnst mér hans besta
kvæði. Þar er engin siðfræði eða guðfræði,
heldur hrifning æskuára hans í Hóls-
hjáleigu.