Saga - 2015, Page 183

sambærilegum rekstri á meginlandi evrópu. Þau kallast Grundherrnschaft-
módelið, sem byggðist á að landeigendur leigðu gegn afgjaldi jarðir sínar til
leiguliða sem voru að öðru leyti að mestu frjálsir, og Gutherrnschaft-módelið
þar sem áhersla var lögð á tekjur af höfuðbólinu og leiguliðar voru skyld -
aðir til kvaðavinnu þar. Þar var bændaánauð mun meiri (bls. 13–14). Telur
höfundur að íslenska kerfið hafi myndað þriðja líkanið sem hann kallar
„íslenska módelið“. Um framkvæmd þess sýnir hann áhugavert dæmi frá
Skálholti. Þar virðist reksturinn hafa byggst á fjölda vistráðinna ungra hjúa
sem síðar hafi verið gert kleift að taka við eigin leigujörð, ganga í hjónaband
og komast í bændatölu (bls. 242).
Ljóst er að kirkjulegar eignir skiptu verulegu máli í þjóðarbúskapnum
og því er áhugavert að gaumgæfa túlkanir höfundar á afdrifum þeirra við
lok rannsóknartímans, þ.e. við siðaskiptin. Þar telur undirritaður að honum
verði líkur fótaskortur og í titlinum, þar sem hann gerir í lokakafla bókar-
innar ráð fyrir að jarðirnar hafi verið í eigu kaþólsku kirkjunnar sem sam-
felldrar, alþjóðlegrar stofnunar. Hann lítur því svo á að þær hafi allar verið
gerðar upptækar við siðaskipti (sjá bls. 244–246). Þetta er vissulega nokkuð
nýstárleg túlkun og hlýtur að fela í sér að við siðaskipti hafi allsherjarupp-
stokkun átt sér stað í landinu. Þessi skilningur gengur tæpast upp og virðist
í mótsögn við þá staðhæfingu höfundar að Danir hafi enga tilraun gert til
að „breyta íslenska kerfinu umfram það að leggja niður klaustrin …“ (bls.
244–245). Raunar má spyrja: Hvert hefði átt að skila jörðunum þegar
kaþólska kirkjan vék hér fyrir lúterskri? Hefði hin alþjóðlega, kaþólska
kirkja átt þær hefði forræði þeirra líklega átt að færast til páfa og tekjurnar
að hverfa til Rómar. Mergurinn málsins er sá að jarðirnar voru í eigu inn-
lendra, kirkjulegra sjálfseignarstofnana, sem vissulega voru „fyrstu óper-
sónulegu stofnanirnar“ í íslensku samfélagi eins og höfundur bendir rétti -
lega á (bls. 245).
Þessar sjálfseignarstofnanir héldust, að klaustrunum undanskildum, í
fullum rekstri. Það virðist því rangur skilningur að jarðeignir biskupsstól-
anna hafi verið „afhentar lúterskum biskupum … sem fóru með þær sem
eigin eignir og greiddu engin gjöld til konungsvaldsins fyrir“ (bls. 244). Hið
rétta er að rekstur stólanna breyttist í eðli sínu ekkert þótt helgihald á stól-
unum færi ekki lengur fram samkvæmt kaþólskum helgisiðum. Því er ekki
mögulegt að líta svo á að um eignaupptöku hafi verið að ræða eða að bisk-
uparnir færu með stólana sem einkaeign. Af tekjum þeirra mættu þeir, eins
og kaþólsku biskuparnir áður, útgjöldum vegna starfsins sem rekið var á
stólunum. Sama máli gegndi um staðina. Þeir voru áfram kirkjumiðstöðvar
í héraði sem héldu eignum sínum og voru áfram reknir af tekjum sem þeir
gáfu af sér þótt prestar tækju nú að syngja messu á móðurmáli en ekki
latínu. Hið eina sem breyttist var að klaustrin voru lögð niður sem kirkju-
legar stofnanir þar sem klausturlíf samræmdist ekki lúterskri kenningu.
Þess vegna gerði konungur eignir þeirra upptækar og breytti í svonefnd
ritdómar 181