Vaka : tímarit um þjóðfélags- og menningarmál - 01.03.1938, Blaðsíða 14

VAKA 1. árgangur . 1. ársfjórdungur
séu að líða undir lok, heldur hitt,
að lýðræðið er eins og eikin, sem
er lengi að vaxa. Og ef það hefir
djúpar rætur í fortíðinni, þá
stendur það af sér fárviðri. Lýð-
ræðinu er bezt likt við tré. Það
vex og styrkist eftir lögmálum
lífsins og nær háum aldri.
Einveldið er ekkert nýtt fyrir-
brigði í sögu mannkynsins, þó
að ýmsir liti á það nú sem nýja
opinberun. Það er margreynt,
bæði kostir þess og gallar. Flestar
þjóðir hafa verið, og eru margar
enn, á því þroskastigi, að þeiu?
hentar ekki annað stjórnskipu-
lag. Þegar félagsþroskinn er lítill,
þá þarf her til að skapa sam-
heldnina, og verður þá að jafnaði
hershöfðinginn þjóðhöfðingi. Þá
eru aðrar þjóðir, sem að vísu geta
búið við lýðræði í góðæri og á
friðartímum, en 'hverfa til ein-
ræðisins strax og eitthvað á bját-
ar. Um það eru dæmin nærtæk.
En þroskamerki er þetta ekki. Og
því síður stafar það af því, að
einræðið veiti meira öryggi en
rótgróið lýðræði. Einræðið er
stopult af því að það byggir um
of á einum.
Sá maður, sem fyrstur ryður sér
braut upp í hásæti einræðisins, er
allajafnan mikilmenni frá ein-
hverju sjónarmiði, þó að ekki sé
þar með öruggt, að hann reynist
þarfur þjóð sinni. En hvað skal
hann lengi lifa? Ein byssukúla
getur gert enda á æfi hans eins og
8
punktur sé settur í miðri setn-
ingu, og hvað tekur þá við? Og
jafnvel þó hann verði sóttdauður,
er óvissan hin sama. Hver á að
velja eftirmanninn? Eða er nokk-
ur til, sem geti farið í föt frum-
herjans? Á hver nýr einræðis-
herra að útnefna sig sjálfur með
síendurteknum blóðsúthellingum?
Ríkiserfðir tíðkast ekki lengur
nema í valdalausum konungsætt-
um. Einræðisherrar hafa jafnan
reynzt máttugri í öðru en því, að
ala sér upp eftirmann, enda er
slíkt uppeldi vandkvæðum bund-
ið, og það ekki sízt fyrir þá, sem
engan sinn líka geta vitað ofan
jarðar.
Þetta er önnur áhætta ein-
ræðisskipulagsins, að oddviti
þess á engan sinn líka.
Það hefir fleirum orðið en
Alexander mikla að ofmetnast.
Einræðisherrann talar, og þegn-
arnir verða að hlusta, hann skipar
og þeir hlýða. Hver aðfinnsla er
afbrot og óhlýðni glæpur. Hann
er alvitur og óskeikull. Hið nán-
asta lið heldur uppi þrotlausum
áróðri til að mikla foringjann í
augum fólksins. Honum má aldrei
misheppnast. Hann er hetjan,
sem verður að halda út í gegn um
allan ,,rómaninn“. Það hefir
stundum þurft minna til að gera
mann vitlausan! í þessu efni er
reginmunur á oddvitum lýðveld-
is og einveldis. Forsætisráðherra
er maður með mönnum. Hann