Orð og tunga - 2023, Síða 31

22 Orð og tunga
(2) a. Þetta líf. Allt svo djöfulli flókið.
b. séníalskur neisti getur skyndilega orðið að helvítans
miklu báli.
Í lokin skulu nefndar orðmyndirnar djöf og djöfs sem nokkur dæmi eru
um í MÍM. Þetta eru stýfðar myndir af orðinu djöfull, sú síðarnefnda
trúlega af eignarfallsmyndinni djöfuls eins og sést af samhenginu:
djöfs bömmer. Halldór Halldórsson (1987 (4)) nefnir áþekka mynd, déls,
sem hann telur styttingu á eignarfalli af ókringdu myndinni défils (sjá
líka ROH undir déls og déll).
4 Setningarhlutverk og setningagerð
4.1 Inngangur
Flest blótsyrði eru upphaflega fallorð eins og áður segir. Ef til vill
væri þó réttara að segja að þau séu leidd af tilteknum fallorðum
því skynsamlegt gæti verið að greina á milli orðanna í eiginlegri
merkingu sem skírskotar beint til tiltekins fyrirbæris eða hugmyndar
og samsvarandi blótsyrða sem ekki hafa skýra merkingartilvísun
heldur eru notuð til að tjá tilfinningar eða viðbrögð við innra eða
ytra áreiti. Þótt einstöku myndir nafnorðsblótsyrðanna falli ekki
inn í hefðbundið beygingarmunstur eins og rakið var í 3.3 þá svara
langflestar myndir þeirra til tiltekinna beygingarmynda samsvarandi
orða. Hitt er annað mál að orðmyndirnar hafa ekki alltaf sambærilega
stöðu og hlutverk í setningum og samsvarandi beygingarmynd af
almennu nafnorði. Fjallað verður um slík tilvik og annað sem varðar
setningarlegt samhengi blótsyrða í þessum kafla.
Sagnir sem hafðar eru um blót og blótsyrði í íslensku, þ.e.a.s. til
þess að lýsa athæfinu sem slík málnotkun felur í sér, eru einkum tvær
– að blóta og að bölva. Þær geta báðar verið áhrifslausar og vísa þá til
athæfisins almennt án þess að það beinist að einhverjum eða einhverju
sem tiltekið er í segðinni. Þær eru einnig notaðar sem áhrifssagnir
og taka þá með sér andlag í þágufalli: blóta/bölva einhverjum eða
einhverju sem þá er oftast vísað til í kjarna blótsyrðaliðarins og blóts­
yrðin koma fremur fram sem ákvæðisorð með honum.4 Hér á eftir
4 Sögnin blóta getur vissulega einnig tekið með sér þolfallsandlag en þá er merkingin
önnur, þ.e. ‘dýrka, tilbiðja (heiðið goðmagn)’, og tengist ekki blóti og blótsyrðum
í þeim skilningi sem hér er fjallað um.
tunga25.indb 22 08.06.2023 15:47:14