Orð og tunga - 2023, Page 46

Ásta Svavarsdóttir: Að blóta á íslensku 37
blótsyrðanotkun sem blöstu við í gögnunum. Greiningin byggðist
á dæmum úr textaheimildum, fyrst og fremst MÍM, málheild með
íslenskum textum frá fyrsta áratug 21. aldar. Langflest dæmi um blót
og blótsyrði sem þar er að finna koma annaðhvort úr talmáli eða
skáldverkum ‒ og þar með úr raunverulegum eða skálduðum sam­
tölum ‒ eða úr óformlegum, persónulegum skrifum, aðallega blogg­
færslum.
Blótsyrðaforðinn er tiltölulega lítill og lokaður og blót er formúlu­
kennd málnotkun en eigi að síður hafa málnotendur nýtt sér það
svigrúm sem málkerfið býður upp á, bæði í orðmyndun og setn inga­
gerð, til aukinna blæbrigða og nýsköpunar. Hefðbundin blótsyrði í
íslensku eru fengin úr orðaforða trúar og kirkju og vísa þar til hins illa,
Satans, ára hans og umráðasvæðis. Í blóti eru þessi orð þó ekki notuð í
eiginlegri merkingu heldur tjá þau fyrst og fremst sterkar tilfinningar
eða viðbrögð málnotenda, oftast neikvæð (reiði, skömm, fyrirlitningu
o.s.frv.) en líka stundum jákvæð (aðdáun, samsemd o.fl.). Ætla má
að nú á dögum hafi þau að miklu leyti misst tengsl við þau nafnorð
og lýsingarorð sem þau eiga rætur í og það eru ýmsar vísbendingar
um slíka þróun í gögnunum, eins og tilvist orðmynda sem ekki eiga
sér neinn stað í beygingardæmum samsvarandi nafnorða (t.d. djöfulli
og helvítins) og umtúlkun á hlutverki þeirra í setningum (t.d. notkun
ákveðinna nafnorðsmynda sem lýsingar­ eða atviksorða).
Bæði nýmyndanir og tökuorð hafa orðið til þess að auka blóts­
yrðaforðann og blæbrigði innan hans. Nýmyndun blótsyrða má sum­
part rekja til kunnuglegra hljóðfræðilegra ferla eins og samlögunar
(t.d. asskoti) eða þekktra orðmyndunarleiða eins og afleiðslu með
viðskeyti (t.d. ansi) og samsetningar (t.d. kattarfjandi) og sumpart eru
nýttar óvenjulegar orðmyndunaraðferðir eins og samskeyting fyrri og
seinni liðar úr tveimur blótsyrðum (t.d. ansvíti) og n.k. skammstöfun
fyrri liðar í orði (t.d. bé(v)aður). Auk þess hafa blótsyrði verið fengin
að láni úr öðrum tungumálum, sérstaklega úr ensku á síðari árum.
Þar má einkum nefna fokk, sem reyndar á sér eldri rætur og er ekki
ein göngu notað sem blótsyrði, og lýsingarorðið fokking sem bæði eru
algeng í blóti á íslensku.
Í setningagerðinni liggja líka skapandi möguleikar í blóti með
endurtúlkun á hlutverki blótsyrðanna eða tiltekinna mynda þeirra og
með útvíkkun setningarliða. Stór hluti íslenskra blótsyrða á rætur í
nafnorðum. Þau geta haft margvíslega stöðu í setningum og gegnt
ólíkum hlutverkum í setningunni sem kjarni nafnliða, t.d. frumlags,
andlags með sögn eða forsetningu, eignarfallseinkunnar með öðru
tunga25.indb 37 08.06.2023 15:47:15