Orð og tunga - 2023, Side 57

48 Orð og tunga
koma í ljós í textum um miðja 19. öld. ROH hefur sjö dæmi frá þeirri
öld og við leit á Tímarit.is fundust níu til viðbótar. Ekki er unnt að segja
hversu algeng sögnin hefur verið í aldanna rás. Það getur vel verið
tilviljun að hún komi svo sjaldan fyrir í varðveittum textum, a.m.k.
þeim sem hafa verið orðteknir fyrir orðabækur. En sögnin gæti líka
hafa verið ókunnugleg og sjaldgæf. Þess má geta að í gagnagrunni um
1.640 íslenskra einkabréfa frá 19. öld, með yfir 900.000 lesmálsorðum,
eru engin dæmi um sögnina.7
2.2 Merking eldri sagnarinnar
Í nútímamáli hefur gamla sögnin fokka tvær grunnmerkingar sem eru
einkennilega fjarlægar hvor annarri. Í ÍO (2002) er greint á milli þeirra
undir sömu flettu og báðar merktar sem óformlegt mál.8 Annars vegar
er grunnmerkingin sögð vera ‘gaufa, dunda’ og hins vegar ‘sleppa
e­u, láta fara’. Ekki eru notkunardæmi um fyrri merkinguna en um
þá seinni, sem einkum er að finna í orðasambandinu láta (e­ð) fokka,
eru sýnd notkunardæmin láta aurana fokka og láta það fokka sem manni
dettur í hug. Í 2. útgáfu Íslenskar orðabókar (1983) var síðari merkingin
merkt sem óformleg en báðar merkingar voru án athugasemda í
fyrstu útgáfu (1963).
Notkun sagnarinnar í merkingunni ‘sleppa’ virðist eldri en í
merkingunni ‘dunda’. Það sést nokkuð glöggt af dæmum í ROH og fær
frekari staðfestingu af dæmaleit á Tímarit.is og annars staðar. Í næsta
kafla verður fyrst fjallað um sögnina í þessari eldri merkingu, einkum
í orðasambandinu láta (e­ð) fokka og sambærilegum orðasamböndum.
Þegar því er lokið verður fjallað um orðið í merkingunni ‘gaufa,
dunda’.
2.2.1 Merkingin ‘sleppa, láta fara’
Um 115 dæmi komu í ljós á Tímarit.is um sögnina í merkingunni
‘sleppa, láta fara’. Elstu dæmin eru frá miðri 19. öld (1850). Í nær
öllum er sögnin í nafnhætti og á undan henni oftast sögnin láta +
andlag (stundum ósagt). Nokkrum sinnum eru þar aðrar hjálpar­ eða
háttarsagnir eða sagnir sem notaðar eru sem slíkar, eiga (eitt dæmi), fá
7 Sjá http://brefasafn.arnastofnun.is/ (rannsóknarverkefnið Málbreytingar og tilbrigði
í íslensku máli á 19. öld: tilurð opinbers málstaðals).
8 Orðabókin greinir á milli þessarar eldri sagnar og yngra tökuorðsins (úr e. fuck),
sem er skráð sem sérstök fletta.
tunga25.indb 48 08.06.2023 15:47:15