Orð og tunga - 2023, Side 111

102 Orð og tunga
Þannig er til dæmis orðið instituteur og kvenkynsmyndin institutrice
notuð um grunnskólakennara og professeur er notað um kennara í
fram haldsskóla og háskóla og því þurfti að gefa upp nokkur jafnheiti
á frönsku ásamt merkingaraðgreiningu fyrir íslenska notendur svo að
þeir viti hvaða jafnheiti þeir eiga að velja.
Einnig geta verið eyður í orðaforða markmálsins hvort sem það er
vegna þess hve ólíkir menningarheimar málanna eru (sbr. t.d. þorra­
blót) eða einfaldlega vegna þess að franska markmálið á ekki orð yfir
tiltekin fyrirbæri, til dæmis orðið systkini sem á sér ekki eiginlegt jafn­
heiti á frönsku (Rósa Elín Davíðsdóttir 2018).
Hér er ekki ætlunin að fjalla um öll þau vandamál sem ritstjórar
frönsku hafa rekist á heldur verður sjónum sérstaklega beint að
þremur atriðum: orðastæðum, miðmynd sagna og forsetningum.
3.1 Orðastæður
Eins og fyrr segir (2.3) eru orðastæður samband tveggja eða fleiri orða
sem mynda merkingarlega heild og koma fyrir sem ein eining innan
setningar. Yfirleitt er hægt að ráða merkingu þeirra af einstökum
hlutum þeirra, t.d. bursta tennur(nar) og frjáls vilji. Eitt orð orðastæðu
(stundum fleiri en eitt) telst vera kjarnaliður, til dæmis er nafnorðið
áhætta kjarnaliður (fr. base) í taka áhættu og vilji í frjáls vilji en sögnin
taka og lýsingarorðið eru kölluð stoðliðir (fr. collocatifs) sem valdir eru
út frá kjarnaliðnum. Merking kjarnaliðar er yfirleitt gagnsæ en þó eru
undantekningar frá því. Sem dæmi má nefna orðastæðurnar <það> er
akkur í þessu (undir flettunni akkur) og gera glappaskot (undir flettunni
glappaskot). Í þessum dæmum er kjarnaliðurinn jafnframt svokallað
stakyrði, það er að segja að orðið kemur ekki fyrir í orðaforða tungu­
málsins nema í þessu tiltekna orðasambandi (Erla Erlendsdóttir og
Oddný G. Sverrrisdóttir 2021). Stoðliðurinn er stundum notaður í
yfir færðri merkingu og merking hans í orðastæðunni verður ein ung­
is ljós út frá kjarnaliðnum, t.d. merking sagnarinnar vekja með nafn­
orðinu áhuga. Hins vegar eru orðastæður sem heild yfirleitt notaðar í
eiginlegri merkingu (Svensén 2009:162).
Eins og Jón Hilmar Jónsson (2005:XIX) hefur bent á eru orðastæður
yfirleitt settar undir kjarnalið orðastæðunnar í orðabókum þar sem
hann er „gildari með tilliti til hugtaks og merkingar“ heldur en stoð­
liðurinn. Í Lexíu eru orðastæður stundum bæði undir kjarnalið og
stoðlið, t.d. er orðastæðan hvít lygi bæði undir nafnorðinu lygi og
tunga25.indb 102 08.06.2023 15:47:16