Orð og tunga - 2023, Page 180

Ritdómur 171
skrifuð á auðskildu og læsilegu máli. Bókin er ríkulega myndskreytt
með líflegum og vönduðum myndum og teikningum sem eru lýsandi
fyrir umfjöllunarefnið hverju sinni.
2 Nýyrði – hvað er það?
Viðfangsefni þessa rits er nýyrði Jónasar Hallgrímssonar og er þetta orð
notað í fullum titli verksins (Á sporbaug – nýyrði Jónasar Hallgríms sonar).
Ekki er þó skilgreint nákvæmlega í inngangi né annars staðar hvað átt
er við með þessu orði. Samkvæmt Ágústu Þorbergsdóttur (2011:332)
eru nýyrði ný orð sem hafa bæst við orðaforða tungumáls. Það mætti
því telja tökuorð til nýyrða en þó er ekki hefð fyrir því að gera það hér
á landi. Eins og Ari Páll Kristinsson (2017:154) segir þá samsvarar orðið
nýyrði í íslensku nokkuð vel merkingu enska orðsins neologism. Al mennt
merkir það þó í íslensku „[…] nýtt orð sem er skil greint m.a. þannig að
það sé að forminu til úr eldri íslenskum orð hlutum“. Þessi áhersla sem
er á að nýyrði séu úr innlendum efnivið er arfleifð hreintungustefnu í
íslensku (Ari Páll Kristinsson 2017:134–144).
Í inngangi (Frá höfundi texta: Ný orð búin til, bls. 19–22) lýsir Anna
Sigríður almennt hugmyndum sínum um orðmyndun og það sem
hún kallar orðahönnun Jónasar og tiltekur samsetningar, afl eiðsl ur,
nýmerkingar og nýstofna.1 Hún minnist hins vegar ekki á augna­
blikssamsetningar (sjá umfjöllun hér aftar) né tökuþýðingar þar sem
hver liður samsetts orðs er þýddur beint. Út frá umfjölluninni er þó
ljóst að Jónas hefur nýtt ýmsar aðferðir við orðasmíð sína.
Afmörkun orðaforðans í Á sporbaug er að mestu leyti í samræmi
við hefðbundna skilgreiningu á nýyrðum í íslensku en þó eru í orða­
listanum aftast í henni einstaka dæmi um tökuorð (t.d. ídea, flóra).
Einnig má í listanum finna fjölmargar augnablikssamsetningar sem
eru „[…] orð sem málnotandi myndar um leið og hann þarf á þeim
að halda en verða varla notuð aftur og festast því ekki í málinu (sæl­
gætisáhugamaður).“ (Ágústa Þorbergsdóttir 2011:337). Skiln ingur höf­
undar á nýyrðum er því fremur víður og virðist vera sá að öll orð sem
ætla má að Jónas hafi notað fyrstur teljist nýyrði hans. Víða glittir þó í
þann skilning að þetta sé ekki alveg svo einfalt, sbr. bls. 177: „Svo má
líka vel vera að þetta orð hafi verið algengt í talmáli á þessum tíma
1 Sagt er á bls. 19 að orðið vepja sé eina dæmið hjá Jónasi um nýtt orð sem er búið
til án þess að notuð séu til þess orð sem fyrir eru í málinu. Ágústa Þorbergsdóttir
(2011:336–337) kallar slíka orðmyndun nýstofna.
tunga25.indb 171 08.06.2023 15:47:18