Orð og tunga - 2023, Side 182

Ritdómur 173
Sum hentuðu þar og þá en önnur hafa lifað áfram. Sum eru jafnvel
orðin fastur hluti af orðaforða málsins.“
Höfundur tekur fram (bls. 29) að mörg slíkra orða Jónasar hafi
verið einnota, orð eins og bugðuþreyttur, ljósbeltaður, íturfagur og svip­
hreinn. Það er vissulega rétt athugað að orð af þessu tagi sinna tilteknu
hlutverki í skáldskap og eru ekki notuð utan hans. Þó er nefnt að orðið
sviphreinn hafi náð fótfestu í málinu og sé því þekktara en hin orðin
sem þarna eru nefnd. Jónas er ekki eina skáldið sem gripið hefur til
slíkra nýmyndana í tengslum við ljóðagerð. Slíkt er alþekkt á öllum
öldum hjá skáldum og öðrum sem vinna skapandi með tungumálið.
Einkum virðast 19. aldar skáld hafa verið öflugir orðasmiðir eins og
til að mynda Örn Ólafsson (2008) hefur fjallað um.
Rannsókn Guðrúnar Kvaran (2011) á orðasmíð í ljóðum Jónasar
hefur nýst vel við gerð orðalistans í Á sporbaug. Aftast í grein Guðrúnar
er Listi yfir nýyrði í ljóðum og ljóðaþýðingum Jónasar á þremur blaðsíðum.
Flest orð sem þar eru nefnd eru í orðalistanum en einhverra hluta
vegna ekki alveg öll, t.d. ekki fagurreifður, dómslúður, brosfagur og sorg­
frír.
Á bls. 55–57 er fjallað um nýyrði í grínkvæði Jónasar til Gísla
Thor arensens sem nefnist Til Gísla. Þar koma fyrir ýmsar augna bliks­
sam setningar eða grínyrði eins og hund skinns bjálfa herð ari, heim dals ­
álfaserðari, klofaþandur, leirskálpotta dyngjudys og duggáls blossa dyngju­
fress. Þessi orð eru öll tekin með í orðalistann aftast í bókinni þótt
þau séu augljóslega af öðrum toga en alvörunýyrði. Þessi orð eru
til að mynda ekki tilgreind í grein Guðrúnar Kvaran (2011). Sá sem
vildi safna slíkum grínyrðum í ritum Jónasar fyndi ótal fleiri í bréfum
hans til vina sem oft eru rituð í hálfkæringi (sbr. Ritverk Jónasar
Hallgrímssonar 1989).
4 Eru allar nýmyndanir nýyrði?
Meginspurning er hversu mörg þeirra orða sem fjallað er um í Á spor­
baug eða tilgreind í orðalistanum eru afrakstur meðvitaðrar nýyrða­
smíði, hversu mörg eru eðlilega mynduð afleiðsla eða samsetningar
og hversu mörg eru einfaldlega orð sem fyrir voru í málinu en sem
Jónas var fyrstur til að nota á prenti. Hægt er að leita að orðum frá
samtíma Jónasar í ýmsum rafrænum heimildum en þó eru mörg verk
ekki leitarbær og oft erfitt að fullyrða hvort tiltekið orð er bókstaflega
runnið undan rifjum Jónasar eða hvort hann hefur einungis verið
tunga25.indb 173 08.06.2023 15:47:18