Orð og tunga - 2023, Page 184

Ritdómur 175
trúað því að Jónas Hallgrímsson hefði fyrstur tekið sér lambasteik
í munn? Orðið, það er að segja […].“ Þó að orðið birtist líklega fyrst
á prenti hjá Jónasi þá er orðmyndun af þessu tagi vel þekkt í eldri
heimildum. Orðið steik er til í fornmálinu og samsetningin pottsteik
er þekkt frá 14. öld (sbr. ONP). Elsta dæmi í Ritmálssafni Orðabókar
Háskólans um orðið kálfasteik er frá árinu 1712 og andasteik er skjalfest
frá því um 1800. Þótt orðið lambasteik sjáist fyrst á prenti í riti Jónasar
þá sýna framantalin dæmi að sams konar orðmyndun var vel þekkt og
nær öruggt má telja að orðið lambasteik hafi verið fyrir hendi í málinu
áður en Jónas notaði það í texta. Orðið lambssteik er einnig þekkt frá
miðri 17. öld samkvæmt Ritmálssafninu. Þar er á ferð sams konar
orðmyndun en eini munurinn er að fyrri liður er í eignarfalli eintölu
en ekki fleirtölu. Auk þess má nefna að heimildir eru um danska orðið
lammesteg frá því snemma á 18. öld. Það er því afar hæpið að halda
því fram að orðið lambasteik sé nýmyndun Jónasar og ólíklegt að hann
hafi fyrstur tekið sér það orð í munn.
Önnur almenn orð í orðalistanum sem hæpið er að telja til sérstakra
nýyrða eru til að mynda algrænn, alldapur, almyrkvaður, andvarpandi,
áríðandi, blöskrun, burtveltandi, búðafjöldi, bæjardyraburst, dunandi, einka-
móðir, hálfgrobbinn, nývaknaður, ófarinn, óþolinmóðlega og fleiri slík.
5 Aldursgreining og orð sem vantar
Almennt má gagnrýna þá aðferðafræði sem viðhöfð er í bókinni við
aldursgreiningu orða. Flestir málfræðingar vita að það er erfitt að
meta nákvæmlega aldur einstakra orða nema þegar um er að ræða
nýyrði sem hafa verið smíðuð í ákveðnum tilgangi. Nærtæk dæmi
eru orð sem urðu til í kórónuveirufaraldrinum eins og grímuskylda,
smitskömm og úrvinnslusóttkví. Ný orð af þessu tagi er oft hægt að
aldursgreina með nokkurri nákvæmni og jafnvel tengja við tiltekinn
upphafsmann. Þetta á einkum við um þau orð sem hafa orðið til á
síðustu 100 árum því að þá eru fyrir hendi margvíslegar ritaðar
heimildir sem eru einnig aðgengilegar í rafrænu formi og gögnin því
leitarbær. Eftir því sem orðin eru eldri er aldursgreining með þessari
aðferð vandasamari og um leið vafasamari enda færri textar til reiðu
(sjá m.a. Ellert Þór Jóhannsson 2023). Sú aðferð að finna elsta dæmið
í prentuðum eða rituðum heimildum er sjaldnast óyggjandi þótt hún
geti gefið ákveðnar vísbendingar. Þótt orðið innihaldslýsing sjáist
fyrst á prenti árið 1972 er ekki þar með sagt að það hafi orðið til það
tunga25.indb 175 08.06.2023 15:47:18