Orð og tunga - 2023, Page 185

176 Orð og tunga
sama ár heldur hefur það væntanlega verið notað í einhvern tíma en
ógern ingur er þó að segja með nokkurri vissu hversu lengi. Ályktanir
um aldur orða út frá slíkum upplýsingum eru því oft ekki annað en
get gátur. Það á einkum við þegar einstök orð eru rakin til rita nafn­
greindra manna og ályktað að þeir séu höfundar eða hönnuðir þeirra
eins og er gert í þessari bók.
Í inngangi bókarinnar (bls. 22) er ýjað að því að Ritmálssafnið hafi
verið helsta heimildin um aldur orða, „sem gefur upplýsingar um
elstu dæmi um tiltekin orð á prenti“. Þar segir einnig: „Ef elsta dæmi
um orð er úr skrifum Jónasar Hallgrímssonar eru allar líkur á að það
sé frá honum komið.“ Við nánari athugun má þó oft finna eldri dæmi
í fornmálsorðabókinni í Kaupmannahöfn (ONP) um orð sem þar eru
tilgreind og einnig stundum eldri dæmi í Ritmálssafninu sem þó var
farið yfir af höfundi. Þar að auki vantar í orðalistann allmörg orð þar
sem elsta dæmi í Ritmálssafninu er úr ritum Jónasar og þar á meðal
allnokkur nýyrði sem eigna má honum með nokkurri vissu. Hér á
eftir eru tilgreind nokkur dæmi um allt þetta. Athugun okkar er þó
vitaskuld ekki tæmandi og um sumt leikur vafi.
5.1 Eldri dæmi í fornmálsorðabókinni í Kaupmannahöfn
(ONP)
Samkvæmt því sem segir á bls. 22 í Á sporbaug var fornritahluti Risa­
málheildarinnar (RMH) „notaður til að kanna hvort orð gætu verið úr
íslenskum fornritum fremur en hönnun Jónasar“. Þessi fornritahluti
takmarkast hins vegar við Íslendingasögur, Heimskringlu, Landnámu
og Sturlungu. Gott dæmi um það hvaða áhrif það hefur er að Anna
Sigríður segir á bls. 130 um orðið myrkvi að það komi „þegar fram í
fornritunum [...] svo sem í Fljótsdæla sögu Fóstbræðra sögu, Heimskringlu
og Sturlungu“. Þetta er vissulega rétt en orðið myrkvi kemur einnig
fyrir í fjölmörgum öðrum heimildum að fornu eins og sjá má ef höf­
undur hefði nýtt sér aðrar ítarlegri rafrænar heimildir sem til eru um
orðaforða íslensku að fornu og á fyrri öldum.
Í Kaupmannhöfn hefur í áratugi verið unnið að orðabók sem fæst
við vestnorrænt miðaldamál í rituðum heimildum frá elstu tíð og fram
til um 1540 þegar fyrsta prentaða bókin kom út á Íslandi. Orðabók
þessi er unnin undir merkjum Árnanefndar, Den arnamagnæanske
kommission, og hefur stundum verið kölluð orðabók Árnanefndar
eða fornmálsorðabókin í Kaupmannahöfn á íslensku. Síðustu 34 ár
tunga25.indb 176 08.06.2023 15:47:18