Orð og tunga - 2023, Qupperneq 186

Ritdómur 177
hefur þessi orðabók komið út í prenti og á netinu sem Ordbog over det
norrøne prosasprog / A Dictionary of Old Norse Prose skammstafað ONP.
Í orðabókinni eru um 65.000 uppflettiorð og yfir 800.000 dæmi um
orðnotkun og fjöldi orðskýringa bæði á dönsku og ensku. Hér er því
um að ræða umfangsmikla orðabók og ítarlegt gagnasafn þar sem öll
þekkt ritverk í lausu máli frá tímabilinu hafa verið orðtekin. Öll gögn
ONP, orðalistar og dæmasöfn eru aðgengileg á vefslóðinni onp.ku.dk
og er hægur leikur þar að fletta upp orðum og leita að dæmum (sjá
nánar um ONP hjá Ellerti Þór Jóhannssyni 2022). Þess vegna er nánast
óskiljanlegt að höfundur bókar af þessu tagi hafi ekki nýtt sér þessa
einstöku rannsóknarheimild sem ONP er.
Dæmi um orð sem fjallað er um í meginmáli í Á sporbaug (bls.
107) og á sér eldri uppruna er orðið leðurblaka. Í bókinni er talað um
hvernig það tekur fram öðrum orðum sem tíðkuðust á sama tíma um
slíkar fljúgandi skepnur eins og orðinu flugmús. Sagt er að þetta sé eitt
af fáum dýraheitum sem Jónas hafi búið til. Eins og höfundur segir
er orðið leðurblaka skemmtilegt orð og vekur forvitni en það er þó
við nánari athugun mun eldra í málinu en frá 19. öld. Við leit í ONP
kemur í ljós að elsta dæmið um það er í handritinu AM 226 fol. sem
oftast er kennt við Stjórn (sjá Mynd 1). Orðið kemur fyrir í þýðingu
á Alexanders sögu þar sem rætt er um leðurblökur í tengslum við
ýmsar aðrar furðuskepnur eða eins og segir í textanum:
Þá komu villigeltir einkar stórir með freyðanda munni og með
þeim flekkóttar steingeitur og hræðilegar gaupur nýbúnar
til orrustu, og leðurblökur [leturbreyting undirritaðra] líkar
dúfum að vexti, svo margt að þær féllu á andlit og augu og
háls mönnum. Þær höfðu tenn svo stórar að þær skemmdu
skotvopn manna (Finnur Jónsson 1925:160) (Fært til nútíma­
stafsetningar af undirrituðum.).

Mynd 1: Orðmyndin leðurblökur eins og hún birtist í miðaldahandritinu AM 226 fol.3
3 Mynd af AM 226 fol., blaði 145va, sbr. handrit.is.
tunga25.indb 177 08.06.2023 15:47:18