Mímir - 01.06.1996, Qupperneq 76

nemur hann úr þeim sameiginleg atriði og teflir
saman andstæðupörum sem nefnd eru „mýtem“
eða stórir frumþættir. í einum þessarra frumþátta
er fólgin staðfesting á jarðeðli mannsins, þ.e.
staðfesting á því að maðurinn sé sprottinn upp úr
jörðinni eins og planta. Þetta felst í merkingu
nafnanna Labdakos (haltur), Laios (örfættur) og
Ödipus (bólgufótur):
í goðsögnum er algengt að menn sem fæddir eru af
jörðinni séu sýndir þannig, þegar þeir koma fyrst
fram, að þeir geti enn ekki gengið eða eigi óhægt
um gang.
Hér gæti verið að finna kjarnann í merkingu
orðsins tröll. Goðsögulegar verur eiga í erfiðleik-
um með gang vegna þess að þær hafa sprottið upp
úr jörðinni. I merkingu miðháþýsku sagnanna er
að finna þennan sama vanda þar sem tröllin ýmist
ráfa eða skjögra. Sama merking gæti jafnvel verið
fólgin í indóevrópsku rótinni dreu-, þ.e. trítla, sem
stæði þá fyrir óþroskað eða ófullkomið göngulag.
Hvaða upprunamerkingu getum við þá dregið af
orðinu tröll ?
Hér að framan er sýnt fram á hvernig merking
orðanna tröll og jötunn virðist hafa verið sú sama í
fyrndinni. En síðar hafi skilið með þeim leiðir og
tröll farið að eiga við um illgjarnari verur. Tilgáta
mín er sú að orðið tröll vísi til uppruna þeirra vera
sem við þekkjum sem jötna í dag. Eins og sjá má af
norrænu goðafræðinni er fyrsta lifandi veran sem
varð til úr samruna hita og kulda, jötuninn Ymir.40
Ýmir varð ekki til við getnað manns og konu
heldur er hann sprotinn af jörðinni líkt og guðir
Grikkjanna. Orðið tröll vísaði þá til göngulags
Ýmis.41 Ýmir var tröll vegna jarðaruppruna síns.
Orðið jötunn tók síðar þessa merkingu yfir og tröll
fór að eiga eingöngu við hina neikvæðu þætti. Það
fær sjálfstæða tilveru, fer að vísa til annarrar veru.
Þessu til frekari stuðnings má nefna að helti er
að finna á stöku stað í frásögnum af tröllum, ef til
vill sem leifar þessarar gömlu merkingar. I Eyr-
byggju er sagt frá víkingnum Þórólfi bægifæti,
nafngift sína hlaut hann eftir að fótur hans bækl-
aðist í bardaga. A efri árum gerist Þórólfur illur í
skapi, hann verður hamslaus að hætti trölla.
Nú skal segja frá Þórólfi bægifót. Hann tók nú at
eldast fast ok gerðist illr ok æfr við ellina ok mjög
ójafnaðarfullr. Lagðist ok mjög ómjúkt á með
þeim Arnkatli feðgum.42
Eftir deilur um auð og landgæði við nágranna
sína kemur Þórólfur heim en matast hvorki né
yrðir á nokkurn mann. Hann sest í sæti sitt og situr
þar alla nóttina. Þegar heimilismenn vakna morg-
uninn eftir finnst Þórólfur dauður. Ekki líður á
löngu þar til hann gengur aftur og verður að trölli.
Hestar verða tröllriða, yxn ærast og fuglar drepast
á haugi hans. Þórólfur drepur smalamann og
fjölda sveitunga sinna, svo brátt leggst dalurinn í
eyði. Það er ekki fyrr en Arnkell, sá er Þórólfur
deildi við, lætur brjóta upp hauginn og færa til
líkið að litlum höfða, að reimleikunum linnir.
Höfðinn var síðar kallaður Bægifótshöfði. Hér
styðst íslendingasagan við orðalag þjóðsögunnar.
Lét Arnkell síðan leggja garð um þveran höfðann
fyrir ofan dysina svá hávan, at eigi komst yfir nema
fugl fljúgandi, og sér enn þess merki. Lá Þórólfur
þar kyrr alla stund, meðan Arnkell lifði.43
í þjóðsögunni af Þorsteini tóli er einnig að finna
frásögn af skringilegum fótaburði. Þorsteinn var
smiður sem eitt sinn rakst á stór spor tröllskessu á
öræfum, alsett blóðdrefjum. Hann fetar í fótspor
skessunnar og gerir grín að þeim. I svefni birtist
honum stórvaxin kona reiðileg í fasi sem segir:
Illa gjörir þú Þorsteinn í gær að glenna þig í spor
jóðsjúkrar skessu, og mikið kapp lagðir þú á þig að
flimta sem mest um það allt er þér bar fyrir augu í
gær ásamt félögum sínum, en þess læt ég um mælt
fyrir þér að áður en næsti dagur er að kvöldi munu
önnur eins lýti á þig komin sem spor mín í gær-
dag.44
Eftir þetta varð annar fótur Þorsteins mjög
krepptur og gekk hann haltur síðan.
í draumi mínum heyri ég ergilega rödd Emilíu
segja: „Illa gjörir þú Þorfinnur að hafa orð
áhyggjufullrar móður í flimtingum“.
Aftanmálsgreinar
1 Þorfinnur Skúlason. Þau spruttu upp úr jörðinni.
Rannsókn á eðli trölla. B.A.-ritgerð í íslenskum
bókmenntum við Háskóla íslands, haust 1995.
2 Lévi-Strauss, Claude. „Formgerð goðsagna".
Gunnar Harðarson þýddi úr frönsku. Spor í bók-
menntafræði 20. aldar. Garðar Baldvinsson, Kristín
Birgisdóttir og Kristín Viðarsdóttir ritstýrðu.
Reykjavík 1991, 56.
3 Wilbur,T.H. „Troll, An Etymological Note“.
Scandinavian studies. (30) 1958, 137-139.
74