Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 74

konar æði samfara því að þau yfirgefa samfélag
manna og taka sér bólfestu í fjallinu. Sama frá-
sagnaratriði finnum við í ýmsum þjóðsögum síðari
tíma. Um það er sagan af Jóru í Jórukleif gott
dæmi.
Hún var viðstödd hestaatið og fleiri konur, en er
atið byrjaði sá hún að hestur föðurs síns fór heldur
halloka fyrir. Varð Jórunn svo æf við það og tryllt
að hún óð að hestinum og reif undan honum lærið;
hljóp hún þegar með það svo ekki festi hönd á
henni upp að Ölfusá hjá Laxfossi, þreif þar upp
bjarg eitt mikið úr hömrunum við ána og kastaði
því nálega út á miðja á .. ,22
Prjú þeirra dæma sem birt eru hér að ofan tengj-
ast galdri á einhvern hátt líkt og orðið trölldómur
en hins vegar eru tvö orðatengsl sem krefjast nán-
ari skýringa. Lítum á finnska orðið turilas sem
merkir aldinborri. Við fyrstu sýn virðast tengsl
orðsins við tröll nánast fjarstæðukennd. Aldin-
borri er: „Skordýr sem lifir á laufi og blómum
trjáa; fer um í rökkri með miklum vængjadrun-
um.“23 Sennilega má rekja merkingartengsl orð-
anna tveggja til hávaða og bægslagangs sem fylgir
bæði flugi skordýranna og stórkarlalegum hreyf-
ingum tröllanna. Hér má líka benda á ítölsku
sögnina trillare24 sem er tökuorð úr germönsku og
stendur fyrir það listbragð í söng að láta röddina
titra, íslenskun þeirrar sagnar er að finna í orðinu
trillur, sbr. að syngja trillur. Athyglisvert er einnig
að aldinborri er skordýr sem einkum er á ferli að
næturlagi, á sama hátt heyra tröllin myrkrinu til.
Með miðháþýska orðinu triille er líklegast verið
að vísa til orðsins kobold (svartálfur) sem De
Vries nefnir sem einn anga merkingar í orðsifja-
umfjöllun sinni.25 Nokkuð er á huldu hvaða verur
falla nákvæmlega hér undir, De Vries útskýrir
orðið ekkert nánar. Hjá Schade26 finnum við hins
vegar eftirfarandi skýringu: „lacherliche aus Holz
oder Wachs gebildete Figur eines neckiBchen
Hausgei6tes“. Orðið kobold virðist því vísa til
hrekkjóttra vera úr timbri eða vaxi. Líklegast eru
þetta sömu verur og Gísli Oddsson nefnir í Is-
landsumfjöllun sinni undir nöfnunum Kobaloi
(meðal Grikkja) eða Koboloos (meðal Þjóð-
verja). En hann telur þær verur eiga margt sam-
eiginlegt með íslenska huldufólkinu, sem hann
segir að sé: „einhver blendingstegund milli anda
og dýra, eða þá, sem sennilegra er, djöfullegar
blekkingar og sjónhverfingar".27
Miðháþýska orðið triille virðist vísa til annarra
vera en trölla. Vissulega eru báðar tegundir ná-
tengdar náttúrunni. En við getum þó bent á að
tröllin virðast fremur vera holdgervingar bergsins
hér á landi því ísland hefur líklegast alla tíð verið
lítt skógi vaxið.28 Þess má þó geta að trjáaátrúnað-
ur á sér fornar rætur meðal germanskra þjóða og á
Norðurlöndum. Sá átrúnaður hélst langt yfir
kristnitöku.29 í Svíþjóð tíðkaðist m.a. á sumum
bæjum að heimilistré stæði sem birtingarmynd
fyrir afkomu heimilismeðlimanna. I því mátti sjá
vöxt og viðgang lífsins.30 Ekki er ólíklegt að trölls-
lega stór tré erlendis kveiki sömu hugmyndir með-
al fólks og bergið gerir hér á landi.
Nú kemur þetta ekki heim og saman við þá
mynd sem við höfum dregið af tröllum. Þau eru
fremur verur sem standa fyrir dauða og ógn en
vöxt og viðgang lífs. Eitt eiga verurnar þó sameig-
inlegt en það atriði liggur í lífgæðingu náttúrunn-
ar, í því sem nefnt hefur verið lífheildarhyggja (e.
animism). Á meðan svartálfurinn virðist vera tré
sem fær líf í limi sína á sér ákveðinn viðsnúningur
stað í tilfelli tröllanna, þau tapa mætti sínum og
verða að steini.
Þar sem drepið hefur verið á mörgu í þessum
kafla er nauðsynlegt að draga fram helstu hug-
myndir til að gefa heildaryfirlit. Orðin jötunn,
tröll og þurs hafa staðið fyrir sömu veruna en þau
tvö síðastnefndu hafa fengið neikvæðari merk-
ingu, líklegast fyrir kristnitöku á Islandi. Þannig
virðist orðið þurs hafa falið í sér tilvísun til ein-
hvers konar „ósiðlegra“ kynlífsathafna. Tröll vís-
ar hins vegar, á ritunartíma Islendingasagna, til
galdra með ýmsu móti. Þannig voru líkamar
manna er reistir voru upp frá dauðum nefndir tröll
en sú merking er í síðari tíma þjóðsögum bundin
við drauga. Draugsmerkingin kemur einnig fram í
Glóserum Páls Vídalíns. Orðið trölldómur virðist
hafa verið samheiti orðsins fjölkynngi sem var
refsivert athæfi samkvæmt lagasafni Grágásar og
orsakasögnin trylla myndaði brú yfir í þessa and-
samfélagslegu stöðu.
Uppruni orðsins
Ef litið er á uppruna orðsins tröll eru tvær skýring-
ar öðrum líklegri. Annars vegar að orðið sé komið
af <*truðla sem er skylt orðinu troða, samanber
einnig orðin mara og martröð en hins vegar, sem
mörgum þykir líklegra,31 að orðið tröll sé komið af
<*truzla og er þá fjarskylt orðinu troða. Bæði
orðin *truðla og *truzla eru hins vegar talin runnin
72