Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 82

helzt með sér gallharðan prósa sem einkennir flest
rit íslenzkra skáldsagnahöfunda, þótt finna megi
ljóðræna kafla í ritum þeirra flestra. En sumir
beztu skáldsagnahöfundarnir eru einnig góð ljóð-
skáld einsog Hamsun og D. H. Lawrence, þótt
skáldsagnastíll hans einkennist ekki af ljóðrænni
mýkt, enda er hann í verkum sínum að leita að
rótum evrópsku skáldsögunnar einsog hún birtist í
allri sinn dýrð í Madame Bovary eftir Flaubert og
Rauðum og svörtum eftir Stendhal, sem eru laus-
ar við ljóðræna áferð og minna ekki á nokkurn
hátt á rit Hamsuns, Hemingways, Laxness eða
Lagerkvists sem nýtur ljóðrænnar gáfu sinnar í
Dvergnum. En ljóðskáldin í skáldsagnagerð hafa
ekki ræktað ljóðlistina sjálfa, heldur hafa þau
miklu fremur ort ljóðræna tilfinningu sína með
góðum árangri inní prósaverk sín einsog höfuð-
snillingurinn sjálfur, James Joyce, sem hefur hóm-
erskviður augljóslega að fyrirmynd þegar hann
einbeitir sér að Ijóðrænni fegurð í verkum sínum
til áhrifaauka í frásögninni.
Þannig hafa margir skáldsagnahöfundar haldið
þræðinum frá hómerskviðum þótt þeir spinni úr
honum með öðrum hætti en epísku fornskáldin og
þá miklu fremur í stíl og anda íslendinga sagna en
til að mynda söguljóða um áa og ættfeður einsog
germanir tíðkuðu og sjá má í fornum íslenzkum
hetjukvæðum.
Halldór Laxness er, þótt hann hafi ekki ræktað
ljóðlistina sjálfa sérstaklega, mesta ljóðskáld okk-
ar í óbundnu máli sagnatexta og má vel vera það
ráði mestu um vinsældir hans. Ljóðelskir lesendur
hafa dregizt að þessum ljóðræna andblæ í verkum
hans, en hafa svo fengið hetjuna í ýmsum mynd-
um í kaupbæti, þótt Gerpla teljist andhetjulegt
verk.
4.
Halldór Laxness hefur öðrum fremur minnt okkur
á að sá sem lifir ekki í skáldskap lifir ekki af hér á
jörðinni, einsog segir í Kristnihaldi undir Jökli.
Þessi orð eru áskorun vegna þess að við erum ekki
sízt mikilvæg í arfi okkar, tungu, bókmenntum og
öðru því sem okkur hefur verið trúað fyrir. Þessi
arfur er veruleiki sem við getum ekki hlaupizt frá
ef við ætlum að vera áfram þjóð, en ekki óþjóð;
þjóð sem man og hefur þrek til að líta um öxl á leið
sinni inn í framtíðina. Við höfum allt of mörg
dæmi um þjóðir sem hafa gleymt sjálfum sér.
5.
Skáldsögur Halldórs Laxness fjalla um hversdags-
legar hetjur sem eru skrifaðar inní þau verk sem
efni standa til og þær eiga skilið, ekkert síður en
Gunnar á Hlíðarenda, Egill eða Grettir sterki;
Hektor, Akkiles eða Odysseifur.
Hero í enskri tungu er grískt orð að uppruna,
hérós, og lýsir ofurmannlegum hæfileikum eða
hugrekki, en á að lokum við einskonar hálfguði.
Fyrst um sinn var merkingin hin sama í ensku og í
grísku, en breyttist á 16. öld í hugrakkan eða
aðdáunarverðan mann, án þess um neina goð-
sögulega persónu væri að ræða. En á síðarihluta
17. aldar tók orðið einnig að merkja „aðalpersóna
í skáldsögu". Þá merkingu hefur það einnig hlotið
á íslenzku og því getum við talað um Jón prímus
sem eina af hetjum íslenzkra bókmennta, þótt
ólíkur sé þeim köppum sem áðurfyr voru lof-
sungnir í fornum grískum hetjuljóðum og íslenzk-
um miðaldaskáldskap.
Athyglisverð er upphafleg merking orðsins
hetja; það er skylt hata og hettir=fjandmaður.
Það er skýrt svo í íslenskri orðsifjabók: kappi,
hraustmenni; skylt hata: bera hatur til, ofsækja;
sbr. fornensku hettan=elta, ofsækja; hettend=
fjandmaður, andstæðingur; eða víðförull víga-
maður.
Þessar merkingar sýna vel hver var upprunaleg
afstaða til hetjunnar, þótt frægðarljóminn sýndi
hana að lokum í allri sinni dýrð einsog í grískum
skáldskap. Þar eru hetjurnar mestar í dauðanum
einsog við þekkjum af íslendinga sögum, ekki sízt
Gunnars sögu í Njálu. í lífinu aflar hetjan sér þess
sem forngrikkir kölluðu time (heiður, orðstír), en
í dauðanum frægðar (kleos) og hún lifir áfram um
aldir í eilífum söng skáldanna. Eitt æðsta tak-
markið er að verða ódauðlegur í orðstír sínum
einsog segir í Hávamálum og lifa um aldur og ævi í
hetjuljóðum, eða epískum skáldskap.
Helena segir í Ilíónskviðu að Seifur hafi lagt
þessa þolraun á þau Hektor, eða öllu heldur álög,
svo „að jafnvel eftirkomandi menn munu orð á
gera“. (6, 357).
Þegar hetjan deyr er mikilleiki hennar sunginn í
ljóðum, en venjulegt fólk geymir frásagnirnar og
afrekin í þessum kveðskap. Æðsta hlutskiptið er
að verða nafn einsog Odysseifur og lifa í Ijóðum
og hetjusöngvum einsog hómerskviðum. Þetta var
einnig æðsta markmið norrænna kappa og kon-
unga. Skáldin áttu að yrkja orðstír þeirra og hetju-
80