Mímir - 01.06.1996, Blaðsíða 30

Ingimar Karl Helgason
Um breytingu á táknun
áherslulausra sérhljóða í
elstu íslensku handritunum
1.0. Inngangur1
í elstu íslensku
handritunum eru sér-
hljóðar í áhersluleysi
nær undantekninga-
laust táknaðir með a,
e og o. Það er ekki
fyrr en á 13. öld og
síðar að skrifarar fara
almennt að nota i og
u, í stað e og o, til að
tákna áherslulausu
sérhljóðin, ásamt a, eins og gert er í dag. Þessi
breyting á táknun sérhljóðanna hefur lengi vakið
forvitni fræðimanna og margir reynt að skýra
hversvegna skrifarar breyttu stafsetningunni.
Þessi grein tjallar um nýjustu kenninguna um
þetta efni. Hreinn Benediktsson, prófessor, skrif-
aði árið 1962 greinina The unstressed and the non-
syllabic vowels ofold Icelandic. Þar vann hann úr
þeirri hugmynd að breyting á stuttu áherslusér-
hljóðunum hafi haft áhrif á táknun áherslulausu
sérhljóðana. Til að styðja kenninguna birti hann
tölfræði sem sýndi að kenningin væri rétt. Þessi
tölfræði er samt sem áður ekki fyllilega marktæk
og ýmislegt óskýrt, þannig að ekki er öruggt að
þær tölfræðilegu niðurstöður sem Hreinn birtir
staðfesti kenningu hans.
Meginefni þessarar umfjöllunar er að skoða
þessa tölfræði nánar og athuga, með samanburði
við Stokkhólmshómilíubókina, hvort þessi kenn-
ing stenst.
Fyrst verður þó lítillega tæpt á eldri hugmynd-
um um breytinguna e-o > i-u2 og fjallað betur um
hljóðbreytinguna í kerfi stuttra áherslusérhljóða
sem Hreinn telur skýringuna á breytingunum í
áherslulausa kerfinu.
2.0. Eldri hugmyndir
Fram til þess tíma að Marius Hægstad (2.1.1.) setti
fram hugmyndir sínar, var almennt viðurkennd sú
skýring að breytingin e-o > i-u, á stafsetningu
áherslulausu sérhljóðanna í íslenskum handritum,
væri hljóðbreyting. Þannig hefði forsöglegt,
áherslulaust i, breyst í e, í elstu íslensku, og svo
aftur í i. Sama átti við um forsögulegt u, sem varð
o og svo aftur u, eins og það er í dag.3
2.1. Norsk áhrif?
2.1.1.
Marius Hægstad4 hélt því fram að i og u hefðu
alltaf verið til staðar í íslensku, en tímabundin
áhrif frá Suð-vestur-Noregi hefðu orsakað að
menn skrifuðu eogoí áhersluleysi. Hann hélt því
líka fram að í elstu íslensku hefðu það verið áhrif
frá öðru norsku málsvæði sem ollu því að Islend-
ingar fóru að skrifa i og u í áhersluleysi. Vildi hann
meina að þar kæmi til sérhljóðasamræmi (vowel-
harmony) þannig að i og u væru frekar rituð á eftir
nálægari sérhljóðum en e og o á eftir hinum. Þetta
vildi hann skýra með áhrifum frá norsku, sérstak-
lega Þrándheimi þar sem slíkt sérhljóðasamræmi
tíðkaðist.5
Brevi fraa erkebispestolen hev utvilsamt vore
paa trpndsk, [...] og hadde ljodsamhpve (vokal-
harmoni) so der vart mykje endingar med i og u.
Soleis var der, som me veit, altid i naar det gjekk
ein i i fyrevegen (vitni, biindi), og u naar der gjekk
ein u (snúum, sumum); og nettupp i dette hpve
maa det vel ha vorte klaart for islendingen —
dersom han sjölv hadde i og u i talen — at vokal-
erne hadde same klangen i baae stavningar, og at
det difor var rettast aa bruka same teiknet paa
baae stader (vitni, sumum).
28