Morgunblaðið - 15.04.1986, Blaðsíða 22

m
■ MQ^GlJ^BpADID, ÞRipjyPAGyR l^. APiRÍL 1986
Minning:
Sigurður Sigurðsson
fyrrverandi landlæknir
Fæddur 2. maí 1903
Dáinn 5. apíl 1986
Dr. Sigurður Sigurðsson fyrrver-
andi landlæknir lést á sjúkrahúsi í
Reykjavík 5. apríl sl. á 83. aldursári.
Sigurður fæddist á Húnsstöðum
á Ásum í Austur-Húnavatnssýslu
2. maí 1903. Foreldrar hans voru
Sigurður Jóhann Sigurðsson bóndi
og kona hans Sigufbjöfg Gísladótt-
ir. Sigurður hélt rhenntáýeginn eins
og margir aðrir húnvetnskir bænda-
synii'. Hann lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík 1923
og læknaprófi frá Háskóla íslands
1929. Hann stundaði síðan fram-
haldsnám aðallega í lyflæknisfræði
og berklasjúkdómum í Danmörku
og Þýskalandi m.a. á Charité Kran-
kenhaus í Berlín fram til ársins
1934, en hlaut þá viðurkenningu
sem sérfræðingur í lyflækningum.
Síðan stundaði hann læknisstörf í
Reykjavík m.a. á Landspítalanum
og var staðgöngumaður prófessors
í lyflæknisfræði við læknadeild
Háskóla íslands um skeið. Hann
var ráðinn berklayfírlæknir 6. maí
1935 að frumkvæði Vilmundar
Jónssonar þáverandi landlæknis og.
„kom þar réttur maður á réttan
stað“.
Með þeirrí ráðningu tókst hann
á hendur það verk er lengst tók hug
hans og hönd. Berklafaraldurinn
heijaði þá sem harðast á þjóðina
og þótti mörgum sem brugðið gæti
til beggja vona um útbreiðslu þessa
sjúkdóms. Sigurði var þó Ijóst sem
ýmsum öðum að með flótta fær
enginn sigur og þess vegna var
hafíst handa um ákveðnari og
skipulagðari vamaraðgerðir en
fyrr. Engin lyf höfðu þá fundist
gegn berklaveikinni og því varð að
fara aðrar leiðir í baráttunni. við
sjúkdóminn.
í stað þess að bíða eftir því að
sjúklingarnir leituðu lækna vegna
sjúkdómseinkenna var skipulögð
fyrsta hóprannsóknin vegna sjúk-
dóms á Islandi.
Til þess að vel til tækist varð að
beita faraldsfræðilegum aðferðum.
Megináhersla var því lögð á heil-
brigðisfræðslu, góða samvinnu við
almenning, nákvæma skráningu
sjúkdómstilfella, eftirlit með
áhættuhópum og einangrun þeirra
sjúklinga sem voru smitberar. Þessi
aðferð kostaði þrotlausa vinnu, löng
og erfið ferðalög. Mannkostir Sig-
urðar, hæfni hans til að umgangast
fólk samfara traustri þekkingu á
sjúkdómum skapaði honum traust
og tiltrú fólks og varð hann á þess-
um árum kunnur hveiju manns-
barni ílandinu.
Árangur þessarar hóprannsókn-
ar vegna berkla á íslandi sem al-
þjóð er kunn lýsti Sigurður síðan í
riti sem gefíð var út sem doktorsrit-
gerð 1951. Bókin er ein merkasta
heimild um árangur sjúkdómavama
sem rituð hefur verið á íslandi enda
var hún síðar notuð sem klassísk
kennslubók í faraldsfræði berkla við
læknaskóla víða um heim.
Nú er við eigum í höggi við skæða
langvinna sjúkdóma og hættulegan
smitsjúkdóm er lærdómsríkt að rifja
upp þessa sögu, þar eð aðgerðir í
berklavörnum urðu síðar fyrirmynd
faraldsfræðilegra aðgerða gegn
krabbameini og hjarta- og æðasjúk-
dómum 30 árum síðar hér á landi.
Sá góði árangur sem náðst hefur
gegn þeim sjúkdómum hefur m.a.
orðið til þess að nú leita alþjóðlegar
stofnanir til íslands með ósk um
samvinnu.
Margt bendir til þess að sigur á
þeim sjúkdómum er að framan eru
nefndir náist aðeins með markvissri
heilsuvernd, þ.e. heilbrigðisfræðslu
og sjúkdómaleit, en sú leið krefst
náinnar samvinnu við fólkið í
landinu. Lögboð „að ofan“, bið eftir
að sjúklingar veikist og komi á stofu
og/eða til meðferðar á stofnanir,
þar sem meiri hluti læknastéttar-
innar berst við framangreinda sjúk-
dóma á lokastigi, skilar ekki nægi-
legum árangri og skal þó ekki gert
lítið úr þeirri vinnu. Líklega næst
þó ekki viðunandi árangur nema
kennslu heilbrigðisstétta verði
breytt verulega frá því sem nú er.
Kennsla og rannsóknir verða að
beinast mun meira en nú er að
heilsuvemd og gegn heilsuspillandi
umhverfisþáttum.
í starfi sínu sem landlæknir og
reyndar á árum áður beitti Sigurður
sér fyrir uppbyggingu sjúkrahúsa.
Ef skoðað er skjalasafn embættisins
reyndist hann vera hvatamaður að
ýmsum merkum nýjungum í þjón-
ustu sjúkrahúsa. Hann var eins og
þegar er komið fram mikill áhuga-
maður um heilsuvernd og hafði
forystu um byggingu Heilsuvernd-
arstöðvarinnar í Reykjavík. í hans
tíð var fyrsta heilsugæslustöðin
byggð sem síðar varð fyrirmynd að
heilsugæsluuppbyggingu í landinu.
Lyfjamál lét hann mikið til sín taka
'og kom á tölvuskráningu eftirritun-
arskyldra lyfja. Hann sat í stjórn
margra stofnana, má þar nefna
Manneldisráð, Læknaráð, Ríkisspít-
alana, Rauða kross íslands, Al-
mannavarnaráð, Þjóðskrána og
Skýrsluvélar ríkisins, Hjúkrunar-
skóla íslands o.fl. og átti hann
þannig aðild að mótun margskonar
starfsemi í landinu. Um tíma sat
hann í bæjarstjóm Reykjavíkur.
Sigurður starfaði mjög að heilbrigð-
ismálum á alþjóðavettvangi og átti
meðal annars um skeið sæti í fram-
kvæmdastjórn alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar.
Hann var kallaður til sem ráðu-
nautur til erlendra heilbrigðisstofn-
ana og ríkisstjóma og var heiðurs-
félagi í fjölmörgum lækna- og vís-
indafélögum innlendum sem erlend-
um. Fyrir störf sín var Sigurður
sæmdur innlendum og erlendum
heiðursmerkjum. Hann ritaði marg-
ar greinar um heilsuvemd, berkla
og önnur læknisfræðileg málefni í
innlend sem erlend læknisfræði-
tímarit. Sigurður var farsæll emb-
ættismaður, samviskusamur og
umburðarlyndur. Hann þreifst ekki
á deilum og setti niður deilur
manna. Hann var fæddur diplómat.
Vissulega fór hann ekki varhluta
af gagnrýni eins og vænta má um
mann er gegnir slíkri stöðu, því að
á borð landlæknis safnast oft tor-
leyst mál sem snerta einkahagi
manna, störf þeirra og frama. í
sumum þessara mála er engin „góð“
lausn til og flestir bera þess merki
er á þeim hafa tekið.
Sigurðar mun lengi verða minnst
sem brautryðjanda ekki aðeins í
sögu læknisfræðinnar heldur í sögu
landsins fyrir mikið og fijótt starf.
Sigurður var kvæntur Ragnheiði
Bryndísi Ásgeirsdóttur sem lést
fyrir nokkrum árum. Þeim fæddust
þijár dætur, Sigrún Erla, Svan-
hildur Ása og Hrafnhildur Guðrún.
Ég og eiginkona mín Inga kveðj-
um Sigurð og flytjum aðstandend-
um samúðarkveðjur.
Efbilahendur
erbætturgalli:
Enmerkiðstendur
þótt maðurinn falli.
(Þýð. Matthias Jochumsson)
Ólafur Ólafsson
landlæknir
Ævistarfi Sigurðar Sigurðsson-
ar, fyrrum berklayfirlæknis og síðar
landlæknis, sem lést 5. þ.m., verða
ekki gerð skil í dagblaði. Til þess
þyrfti miklu lengra mál og meira
rúm en þar er til umráða og miklu
rækilegri heimildakönnun en við
verður komið í skyndi. Því vel ég
mér þann kost að minnast náins
samstarfs og persónulegra kynna
okkar Sigurðar og drepa á það eitt,
sem mér er fastast í minm og
hugstæðast.
Ég vann við hlið Sigurðar öll
landlæknisár hans, var fulltrúi hans
að hálfu ásamt aðalstarfi mínu. Sú
ráðabreytni var verk fráfarandi
landlæknis, Vilmundar Jónssonar,
sem þótti ekki hæfa að skila land-
læknisembættinu „nöktu" í hendur
eftirmanni sínum, eins og hann
komst að orði, en fram til þess
hafði landlæknisritari verið einn
landlækni til aðstoðar. Sigurður
skipti aldrei með okkur verkum,
kaus heldur að við ynnum saman
að hvetju máli, og þótt það kunni
að hafa ódrýgt vinnutíma, urðu
kynni mín af honum, skoðunum
hans og verklagi miklu nánari en
ella mundi. Ekki olli þetta sam-
vinnuörðugleikum milli okkar, þótt
við værum ekki ætíð sammála.
Jafnlyndari manni og ljúfari í
samstarfi hef ég ekki kynnst. Hann
var ávallt maður friðar og sátta,
þolinmóður með ólíkindum, óþreyt-
andi sáttasemjari. Þegar í brýnu
sló milli „stórvelda" á fundum, sem
hann stýrði, lagði hann deilumálið
orðalaust til hliðar og beið, uns til-
finningaöldurnar hafði lægt. Ef til
vill var málið þá tekið upp aftur,
en ef það var mjög eldfimt, var
því skotið til næsta fundar og öðru
efni lætt að í staðinn. Þessi háttsemi
tók að vísu tímann sinn, en hún
veitti mönnum líka tóm til að hugsa
og mun ósjaldan hafa komið í veg
fyrir friðslit eða flumbruverk.
Sigurður fór sér ávallt hægt,
hvort sem hann var að starfi eða
tók sér tómstund til rabbs, talaði
hægt, vann hægt og hugsaði lengi.
Hvert mál, sem á borð hans kom,
hvort sem var meira eða minna
háttar, lét hann hvíla um hríð, allt
þurfti „meðgöngutíma", nákvæmr-
ar athugunar, vandlegrar umhugs-
unar. Honum var kvöl að því að
skila verki, áður en nauðsynlegur
undirbúningstími var út runninn.
Ekki synja ég fyrir að mér kunni
stöku sinnum að hafa hrokkið óþol-
inmæðisorð af vör, en öllu slíku tók
Sigurður af óhagganlegri stillingu
og ljúfmennsku, varð ef til vill eilítið
alvarlegri í bragði í svip, en jafn-
sáttur eftir sem áður. Ef einhver
skyldi nú draga þá ályktun af fram-
ansögðu að Sigurður hafi verið
skaplaus, fer sá villur vegar. Skap
átti hann nóg og óhvikulan vilja,
en skapið var fágætlega agað,
þrauttamið, og mér kæmi mjög á
óvart, ef hann hefur nokkru sinni
misst stjórn á því, svo ótrúlegt sem
það kann að virðast.
En þó að Sigurður færi sér hægt,
kynni ekki að flýta sér og brygði
ekki skapi, vannst honum ekki
miður en mörgum þeim, sem harð-
ari eru á sprettinum. Hann var sí-
vinnumaður, sem svo mætti kalla,
vann á jöfnum, sígandi hraða og
féll ekki verk úr hendi. Hann sat
að verki, frá því er hann lauk upp
augum að morgni, uns hann lagðist
til hvfldar að kvöldi, og engan mun
gerði hann helgra daga og virkra.
Éngu að síður var Sigurður félags-
lyndur, tók þátt í tilteknum félags-
skap, var afbrigða mannglöggur,
þekkti persónulega fjölda manna
víðs vegar um landið, en einnig
erlendis og hafði mikla mannheill.
En ekki bitnaði þetta á afköstum
hans. Samblendi hans við fólk var
hinum önnum kafna manni einungis
holl og nauðsynleg hressing og
endurnæring.
Sigurður var gæddur stálminni.
Það sem hann hafði á annað borð
lagt á minni, var honum tiltækt upp
frá því. Hann kunni flest skólafög
sín miklu betur en ég, og ég undrað-
ist, þegar hann þuidi yfir mér frá-
sagnir af hinum mikla Qölda berkla-
sjúklinga, sem farið höfðu um
læknishendur hans. Námsmaður
var hann líka ágætur, lauk mjög
háu læknaprófi, og komu þar vitan-
lega til fleiri hæfileikar en hið mikia
minni hans. Hann varð maður há-
lærður í lyflæknisfræði síns tíma
og aflaði sér einnig smám saman
mikillar og víðtækrar þekkingar á
heilbrigðismálum almennt. Vil-
mundur Jónsson landlæknir renndi
ekki blint í sjóinn, þegar hann gerði
Sigurð að yfirmanni berklavarn-
anna í landinu og taldi hann síðar
sjálfkjörinn eftirmann sinn sem
landlækni.
Sigurður Sigurðsson var allra
manna samviskusamastur, allra
manna vandaðastur, allra manna
sanngjarnastur, maður vammi firrt-
ur. Hann fylgdi Sjálfstæðisflokkn-
um að málum og var fulltrúi hans
í bæjarstjóm Reykjavíkur um nokk-
urra ára skeið. En eiginlegur
flokkspólitíkus var hann ekki í eðli
sínu, og ekki hefði honum orðið það
á að láta flokkspólitísk sjónarmið
ráða gerðum sínum í embættisverk-
um, hvað sem í boði hefði verið.
Ráðríkur var hann á sinn hógværa
hátt og þó án þess að binda sig
einstrengingslega við eigin skoðan-
ir. Hann leitaði mjög álits manna,
sem hann treysti, og fór fúslega
að tillögum þeirra, ef honum þóttu
þær skynsamlegar eftir málavöxt-
um. Hann fagnaði beinlínis gagn-
rýni, sem hann vissi sprottna af
góðum hug. Fyrir honum vakti það
eitt að leysa hvert mál eins farsæl-
lega og auðið var, hvaðan sem
lausnin var mnnin, en vitanlega
vissi hann að ábyrgðin hvíldi á
honum einum.
Nú þótt ég hafi sagt það eitt hér
að framan, sem ég veit sannast og
réttast, kemur mér ekki til hugar,
að verk Sigurðar hafi ekki stundum
verið umdeilanleg, og er það ekki
tiltökumál, með því að „allt orkar
tvímælis þá gert er“. Ef til vill var
hann helst til tregur til að taka
afdráttarlausa afstöðu, þegar um
vandmeðfarin eða viðkvæm mál var
fjallað, og ef til vill dró hann stund-
um óþarflega lengi afgreiðslu mála
— og þó er þetta líka umdeilanlegt.
Ég hygg að góðvild Sigurðar og
einlæg hjálpfysi hafi verið honum
helsti fjötur um fót sem landlækni,
svo undarlega sem það kann að
hljóma. Hann tók sér mjög nærri
að láta menn fara erindisleysu á
fund sinn, vildi hvers manns vanda
Íeysa og gerði sér að því engan
mannamun. Þetta gat komið í
bakseglin, því að kröfumar á hend-
ur landlækni voru æði oft fjarri
því að vera sanngjarnar. En hins
er þá jafnskylt að geta að honum
varð ekki haggað, þegar hann hafði
sagt „nei“ á annað borð, hversu
óljúft sem honum var það.
Ekki er ætlunin að þylja hér upp
hin mörgu og margvíslegu málefni,
sem Sigurður þurfti að fjalla um í
landlæknissætinu, og verður ein-
ungis tæpt á nokkrum atriðum sem
sýnishomum.
Á landlæknum hefur jafnan hvílt
sú kvöð að eiga frumkvæði að
endumýjun á heilbrigðislöggjöf
landsins. Meðan Vilmundur Jónsson
sat í landlæknisembætti hafði hann
endursamið eða frumsamið að kalla
alla heilbrigðislöggjöfina og tók
Sigurður við þeim arfí. Vitaskuld
er þessu endurnýjunarstarfí aldrei
lokið. Eldri lögum verður að breyta
og fmmsemja verður lög um ný
efnisatriði, allt í samræmi við kröfur
hvers tíma. Á landlæknisárum Sig-
urðar vom eftirtalin lög hin helstu,
sem endursamin vom eða fmm-
smíðuð og átti hann meiri eða minni
hlut að þeirri smíð, ýmist með beinni
þátttöku eða óbeint: læknalög,
íæknaskipunarlög, sjúkrahúsalög,
tannlæknalög, hjúkrunarlög, ljós-
mæðralög, lög um ríkisframfærslu
sjúkra manna og örkumla, lög um
fávitastofnanir, lög um meðferð
ölvaðra manna og drykkjusjúkra,
lög um hundahald og varnir gegn
sullaveiki, lög um eiturefni og
hættuleg efni, lög um hollustuhætti
og heilbrigðiseftirlit, lög um tækni-
menntaðar heilbrigðisstéttir og síð-
ast en ekki síst íyfsölulög, mikill
bálkur fmmsaminn.
Sigurður hafði margvísleg af-
skipti af heilbrigðisstofnunum
landsins. Heilsuverndarstöðvarnar,
sem upphaflega var komið á fót til
þess að annast berklavarnir, vom
óskabörn hans, og hann átti sinn
þátt í því, þegar þær tóku að færa
út verksvið sitt. Heilsuvernd var
honum einlægt áhugamál, og hann
fylgdi eftir mætti fram þeirri
stefnu, sem Vilmundur Jónsson
hafði markað snemma á landlækn-
isferli sínum. En eftir að Sigurður
settist í landlæknissætið beindust
afskipti hans aðallega að sjúkra-
húsamálum af óhjákvæmilegri
nauðsyn. Hann var formaður stjóm-
arnefndar ríkisspítalanna öll land-
læknisár sín og formaður bygging-
arnefndar -Landspítalans frá 1961,
uns hann lét af embætti. Á þeim
ámm var hin mikla viðbygging
Landspítalans óðum að komast í
gagnið, en einnig kom til endur-
skipulagning á mjög stækkaðri lóð
spítalans og áætlanir um framtíðar-
byggingar á henni. Þar var við
risavaxið verkefni að glíma og
ærinn vandi að sætta ólíkar skoðan-
ir og meta nýjar hugmyndir. Ég
veit að starfíð í þessari nefnd reyndi
mjög á hæfni, þrek og heilsu Sig-
urðar, en aldrei lét hann það á sig
bíta.
Eitt erfiðasta verkefni landlækn-
is, a.m.k. á embættisárum Sigurðar
og Vilmundar Jónssonar, var að
sjá dreifbýlinu fyrir læknisþjónustu.
Að vísu var landlækni þá ekki lög-
skylt að leita uppi lækna til héraðs-
þjónustu. Skyldunni var fullnægt,
ef ráðuneyti auglýsti laus læknis-
hémð, en settur eða skipaður hér-
aðslæknir varð sjálfut' að ráða sér
staðgengil, ef hann þurfti á að
halda. Hins vegar taldi landlæknir
það siðferðislega skyldu að leggja
sig fram um að útvega landsbyggð-
inni iækna, hvenær og af hvaða
ástæðum sem þeirra var vant, og
það gat krafíst ómældrar fyrir-
hafnar og orðið tilefni óréttmætra,
en skiljanlegra ásakana heiman úr
héraði, þegar öll leit varð árangurs-
laus. Orsakir þessara vandkvæða
verða ekki raktar hér, aðeins skal
bent á það, að hin mikla fjölgun