Morgunblaðið - 14.12.1986, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 1986
STRÍÐIÐ SÁRA VIÐ SUÐURGÖTU
Sagt frá bók Sagnf ræðistof nunar:
Réttvísin gegn
Ólafí Friðrikssyni
eftirJakob F.
Asgeirsson
Stríðið sára við Suðurgötu
spratt af hingaðkomu rússneska
drengsins Nathans Friedmann
sem Olafur Friðriksson hafði
með sér úr Rússlandsför haustið
1921. Drengurinn hafði misst
föður sinn í borgaiastyrjö 1 dinni
og hugðist Ólafur taka hann i
fóstur. En pilturinn gekk með
smitandi augnsjúkdóm sem ekki
hafði orðið vart hér á landi og
lagði landlæknir til að honum
yrði meinuð Iandvist. Úrskurð-
uðu stjórnvöld að svo skyldi
verða, en Ólafur tregaðist við,
neitaði að láta drenginn af hendi
og eftirleikinn þekkja allir: Suð-
urgötuslaginn, liðssafnað á báða
bóga, hernaðarástand, hand-
tökur, utanför piltsins, málaferli
og blaðadeilur. Hafa þessir at-
burðir ýmist gengið undir
nafninu drengsmál, Ólafsmál eða
hvíta stríðið, eins og samnefnd
bók Hendriks Ottóssonar. — Ein
af jólabókunum núna varpar að
ýmsu leyti nýju Ijósi á þetta
gamla hitamál sem setti Reykja-
vík á annan endann fyrir 65
árum: Réttvísin gegn Ólafi Frið-
rikssyni o.fl. — Heimildir.
Bók þessi er 16. bindið í ritsafni
Sagnfræðistofnunar sem Jón
Guðnason dósent stýrir, en þeir
Pétur Pétursson þulur og Haraldur
Jóhannsson hagfræðingur sáu um
útgáfuna. Bókin geymir allar veiga-
mestu heimildir í þeim málaferlum
sem hlutust af Suðurgötuslagnum,
en auk þess hefur Pétur Pétursson
skrifað ítarlegan inngang að bók-
inni og skýrir þar frá aðdraganda
"l og eftirmálum þessarar einstæðu
uppákomu.
Pétur er eins og kunnugt er allra
manna fróðastur um drengsmálið
og hefur sýnt mikla elju við söfnun
frumheimilda, farið í þijú lönd að
afla upplýsinga og rætt við hundruð
manna sem voru hnútum kunnugir.
Er mörgum eflaust í minni að vetur-
inn 1981—82 stjórnaði hann tólf
útvarpsþáttum um drengsmálið.
Við heimildakönnun sína kveðst
Pétur enga afstöðu hafa haft aðra
en að safna frumheimildum, öllum
staðreyndum málsins og leggja þær
síðan fram á aðgengilegan hátt, svo
að hver og einn geti dregið sínar
eigin ályktanir. A þetta leggur Pét-
ur sérstaka áherslu í ritgerð sinni
og segir þar í upphafi máls:
„Enn í dag, þegar þessar línur
eru ritaðar, nærfellt 65 árum eftir
að atburðir gerðust, vekja umræður
um mál piltsins spurningar og efa-
semdir, deilur og óvissu. í inngangi
þeim er hér birtist og málskjölum
sem fylgja, verður ei unnt að kveða
upp áfellis- né sýknudóma, utan
þeirra, sem upp voru kveðnir á sinni
tíð. Eigi að síður má ætla að lesend-
ur verði margs vísari við lestur
málsskjala og fylgiseðla af ýmsu
tagi.“
I stuttu spjalli okkar komst Pétur
m.a. svo að orði um drengsmálið:
„Það þótti svo stórkostlegur at-
burður að það klauf þjóðfélagið eftir
endilöngu, eins og sprunga sem
myndast í eidsumbrotum, eins kon-
ar Almannagjá, og það hefur aldrei
gróið um heilt síðan.“
Það er rétt sem Pétur segir hér
að framan að bókin gefí lesendum
kost á að draga sínar eigin ályktan-
ir — og af því spyr ég Er þetta
ekki full djúpt tekið í árinni? Eða
höfum við seinni tíma menn ekki
gert okkur grein fyrir því hver al-
vara var á ferð þessa nóvemberdaga
1921?
Ólafur Friðriksson var byltinga-
maður. „Friður milli þeirra sem eiga
framleiðslutækin og verkalýðsins
getur aldrei átt sér stað,“ skrifaði
hann í Alþýðublaðið 10. nóvember
1921, nýkominn úr fjögurra mán-
aða dvöl í Rússlandi þar sem hann
sat þing Komitem, Alþjóðasam-
bands kommúnista. Ólafur talaði
um það margsinnis að „gera fram-
leiðslutækin að þjóðareign“ og
sagði að „stéttastríðinu" myndi ekki
ljúka fyrr en: „þjóðin sjálf á fram-
leiðslutækin og hinn starfandi lýður
sjálfur árangurinn af vinnu sinni.
Þá fyrst hættir stéttastríðið, hvort
sem þetta nú hefst fram með góðu,
eða með þvi að beita hörðu,“ skrif-
aði hann í nóvember 1921.
þannig var oft á tíðum ekki ann-
að að skilja á Ólafí Friðrikssyni en
meiningin væri að gera byltingu að
hætti bolsévika í Rússlandi. Það er
ví nokkur von að uggur gripi um
sig meðal borgaranna þegar for-
sprakki „ by lti ngarman na“ bauð
yfirvöldum byrginn, þóttist hafínn
yfir lög og rétt og fylgjendur hans
knésettu lögreglu bæjarins. Upp á
hveiju myndu þeir taka næst?
Það er alveg ljóst að yfírvöld
voru í fullum rétti þegar þau mein-
uðu Nathan litla Friedmann land-
vist. Sótthræðsla var mikil í landinu
aðeins þremur árum eftir að
spánska veikin gekk yfír — og í
lögum um eftirlit með útlendingum
frá 18. maí 1920 sagði að „rétt“
væri að „meina þeim útlendingum
að setjast hér að eða dveljast hér,
sem: ... 2) Haldnir eru næmum
sjúkdómi, enda þótt eigi sé lögskylt
að beita sóttvömum, ef landlæknir
telur ástæðu til að meina manni
landvist þess vegna.“ Þá er ástæða
til að geta þess að ef innflytjendur
til Bandaríkjanna og Kanada voru
trachoma-sjúklingar þá var þeim
bönnuð landvist.
Þessi augnsjúkdómur var þá
óþekktur á Islandi, en landlæknir,
Guðmundur Hannesson, leitaði álits
augnlækna á því hvort væri
„ókleift, með varúð á heimilinu og
lækniseftirliti, að komast hjá smit-
un, því ómannúðlegt væri að vísa
drengnum úr landi nema brýn nauð-
syn krefði". Augnlæknamir kváðu
svo ekki vera og töldu nauðsynlegt
að vísa sjúklingnum úr landi. í
framhaldi af því skrifaði landlæknir
bréf til Stjómarráðsins og sagði
meðal annars:
„Mér er fullkunnugt um að tillög-
ur augnlæknanna em á góðum
rökum byggðar. Þar sem sjúkdómur
þessi ílendist er hann alvarlegur og
hrein landplága. Meðferð á honum
er mjög langvinn og margir missa
sjón að meira eða minna leyti. Sér-
staklega er hann talinn hættulegur
þar sem húsakynni eru þröng, en
svo er víðast hér á landi. Smitunar-
hættan er þá meiri. Ég tel því
sjálfsagt að banna sjúkl. að setjast
hér að.“
Þar með var ekki aftur snúið.
Stjórnvöld gerðu það sem landlækn-
ir lagði til. Ólafur Friðriksson taldi
strax að hér væri um að ræða póli-
tískar ofsóknir gegn sér: piltinum
myndi ekki hafa verið vísað úr landi
ef einhver „mektarbokki" hefði haft
hug á að taka hann í fóstur. Auk
þess væri þessi sjúkdómur „treg-
smitandi“ og þar með ekki stoð í
lögum fyrir brottvísun úr landi.
Ólafur sagði ennfremur að þessi
munaðarlausi piltur myndi enga
framtíð eiga fyrir sér ef hann væri
hrakinn einsamall út í víða veröld,
en hins vegar með góðra manna
hjálp hér á landi mætti fremur bú-
ast við að hann kæmist yfir
hræðilega lífsreynslu í Rússlandi
og gæti gengið menntaveginn.
Þann 14. október 1921 fyrirskip-
uðu stjómvöld að Nathan Fried-
mann skyldi „fara af landi burtu
eigi síðar en með gufuskipinu
Botníu í þessari viku“. Föstudaginn
18. nóvember voru þrír lögreglu-
menn sendir heim til Ólafs Friðriks-
Ólafur Friðriksson í ræðustól.
sonar að sækja piltinn þar eð ljóst
þótti að Ólafur myndi ekki láta
hann af hendi sjálfviljugur. Kom
strax til átaka og þurfti lögreglan
að bijóta upp hurðir og taka dreng-
inn með valdi af Önnu, konu Ólafs.
En er þeir hugðust hverfa á brott
mættu þeir ofurefli liðs á tröppum
hússins við Suðurgötu 14 og „sum-
ir höfðu barefli, tunnustafí o.fl. í
höndum og börðu á lögregluþjónun-
um.“ Segir í lögregluskýrslu: „Lenti
þama í allmiklum ryskingum og
slagsmálum svo nokkrir menn voru
slegnir í rot. I þessu uppþoti misstu
lögregluþjónarnir drenginn, sem
var þá fluttur inn í húsið aftur.“
Lögreglan reyndi inngöngu á nýjan
leik en án árangurs og varð loks
frá að hverfa, tómhent.
Fjölmennur flokkur Ólafsmanna
hélt vörð um húsið næstu sólar-
hringa og Ólafur skrifaði harðorðar
greinar í Alþýðublaðið og kvaðst
mundu beita öllum ráðum til þess
að koma í veg fyrir brottflutning
drengsins. Mikil spenna ríkti í bæn-
um og fór dagvaxandi. I blaðinu
Verkamaðurinn á Akureyri 26. nóv-
ember var fjallað um drengsmálið
út frá sjónarmiðum stjómar Al-
þýðuflokksins og þar sagði:
„Strax eftir föstudagsslaginn tók
stjóm Alþýðuflokksins að skipta sér
af málinu og fékk stjómarráðið til
að ganga inn á að sjá drengnum
fyrir sjúkrahúsvist erlendis og
mynd“. Þann 22. nóvember lét
ríkisstjórnin kveðja út sérstakt lög-
reglulið bæjarbúa og byssur danska
herskipsins Islands Falk sem lá á
höfninni voru mannaðar. I dagbók
Valtýs Stefánssonar þennan dag
segir svo:
„Reykjavík er í hernaðarástandi,
lögregla er í öllum götum og menn
mega ekki hópa sig saman, bannað-
ir allir mannfundir og nú á að
ráðast að Ólafí kl. 12. í gærkövld
kom lögreglan til Hákensens í Iðnó
kl. 11.30 og sagðist taka húsið fyr-
ir lögreglustöð. Þeir hafa haft 400
manns í nótt og verði við allar opin-
berar byggingar. Foringinn er
Jóhann skipstjóri á Þór. Þeir hafa
lífsuppeldi í tvö ár. Ólafur tók eng-
um sáttaboðum og kvað enga
ástæðu komna fram, sem réttlætt
gæti þá ráðstöfun að visa drengnum
úr landi og þaðan af síður gæti
réttlætt framkomu lækna og stjóm-
ar í þessu landi. Færði hann rök
fyrir þessu í Alþýðublaðinu hvem
daginn eftir annan og skýrði gang
málsins frá upphafí.
. . . Á þriðjudagskvöldið hélt
stjóm Alþýðuflokksins fund með
sér, sem stóð yfir í 8 tíma. Var þar
að lokum samþykkt að gera þetta
mál ekki að flokksmáli og einnig,
að stjóm flokksins tæki við ritstjóm
Alþýðublaðsins (þ.e. úr höndum
Ólafs). Sá fundurinn ekki annan veg
til að afstýra borgarastyijöld fyrst
ekki var komið sættum á með Ól-
afi og stjórn ríkisins.“
Málið var semsé í algerum hnút
og ófriður í lofti.
Samkvæmt minniskompum Val-
týs Stefánssonar komst sá orðróm-
ur á kreik í bænum kvöldið 22.
nóvember að Ólafur og menn hans
hygðust „taka Stjórnarráðið á sitt
vald og draga rauða fánann að
húni“. Og Vilhjálmur Finsen símaði
til Tidens Tegn í Osló að „uppreisn
bolsévika“ hefði verið gerð í
Reykjavík að „ekta rússneskri fyrir-
Suðurgata 14. Hús Margrétar Árnason, systur Ólafs Friðrikssonar. Lögregla og liðssveit Jóhanns skip-
herra umkringja heimili Ólafs 23. nóvember 1921. Landakot i baksýn. (Ur bókinni Réttvísin gegn Ólafi
Friðrikssyni.)