Morgunblaðið - 11.12.1990, Blaðsíða 26

2P
MORGtíMíllÖÍÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. DESEMBRR 1990
Byggðamál á Norðurlöndum
eftir Askel Einarsson
Þegar minnst er á skipulag sveit-
arstjórnarmála, fyrirkomulag
heimastjórnar í landinu, er ýmist
vitnað til sjálfforræðis hinna mörgu
sveitarfélaga í landinu eða farið á
vit heiðríkjuvaðals og málskrúðs um
hlutverk héraðsnefnda og lands-
hlutasamtaka, sem nánast leika
lausum hala í tómarúminu.
Svo virðist sem að ísland dragi
dám að því að hafa verið stifti í
Danmörku. Reykjavík er eina
stjórnsýslumiðstöðin í landinu, eins
og áður var, þegar landið var danskt
stifti.
Á svonefndu landshöfðingjatíma-
bili þróuðust ömtin í það að verða
landshlutastjórnir. Þetta átti sér
fyrirmynd-í danskri stjórnsýslu og
á hinum Norðurlöndunum. Með
heimastjórninni 1904 steig þjóðin
út úr þéssari götu og gerði þar með
eina afdrifaríkustu skyssu, sem sett
hefur mark sitt á bygðaþróun á
íslandi.
Skýringar á þessu eru vafalaust
margar, en líklegast er þó, að hér
hafi ráðið miklu að kjördæmaskipan
fylgdi lögsagnarumdæmum og
síðar svæðum sýslunefnda og kaup-
. staða. Hinir nýju valdahöfðingjar,
sýslumenn og sveitarhöfðingjar
voru andsnúni'r skiptingu landsins
í stór heimastjórnarsvæði. Þetta er
skýringin á því að margir forystu-
menn sjálfstæðishreyfingarinnar
vildu ömtin feig, vegna þess að þau
voru talin dönsk uppfinning.
Tíllögur Hannesar Hafsteins um
svæðakjördæmi hlutu heldur ekki
náð fyrir augum Alþingis, þar sem
þær stefndu að myndun landshluta
í líkingu við ömtin.
Óþarft er að lýsa valdatilfærslu
frá minnkandi sveitarfélögum og
héruðum, sem eru nú svipur hjá
sjón, eftir áratuga byggðaröskun.
Dæmin eru deginum ljósari m.a.
með aukinni tilhneigingu lands-
byggðarinnar um aukna fjárhags-
lega ríkisforsjá sem vilja þó hafa
forræði sömu mála áfram. Niður-
stöður þessara blekkinga eru á einn
veg. Forræði fylgir ætíð yfirráðum
ijármagns, og þannig er um verk-
efni sem færast til ríkisins frá sveit-
arfélögum.
Rit Útvarðar „Byg'gðamál á
Norðurlöndum" í samantekt Sig-
urðar Helgasonar, fyrrverandi
sýslumanns, er holl hugvekja nú
þegar landsbyggðarmönnum er að
verða ljóst að ekki er mögulegt að
rétta við hlut landsbyggðar, nema
með stjórnsýslubyltingu í landinu. -
Andstaða gegn millistjórnstigi á
íslandi hefur byggt á tvennu, þ.e.
ótta sveitarstjórnarmanna við að
forræði þeirra verði skert og and-
stöðu alþingismanna, þar með
stjórnkerfisins í landinu við að
missa völd og áhrif. Þeim áróðri
hefur verið dreift að vaxandi and-
staða sé á Norðurlöndum gegn
ömtum, fýlkjum og lénum, einkum
frá sveitarstjómarmönnum, sem
ekki vilja lúta millistiginu óg telja
það til trafala.
Bókin „Byggðamál á Norður-
löndum“ upplýsir, að með þeirri
breytingu að kjósa beint til milli-
stigs í almennum kosningum hafi
aukist bilið á milli þess og sveitarfé-
laganna og verkefnaskil orðin
gleggri.
Við lestur bókarinnar „Byggða-
mál á Norðurlöndum“ er þess virði
að athuga fordæmi Finna. Þar
tengjast sveitarfélögin ekki léns-
kerfinu, en heyra beint undir ríkið.
Lénskrifstofurnar fara einkum með
málefni á vegum ríkisins, sem
tengja má heimastjórn á verkefnum
ríkisvaldsins.
í Finnlandi eru svonefnd byggða-
samlög. Þau annast ýmis verkefni
sveitarfélaga og eru jafnvel í raun
svæðisbundin samrekstur sveitarfé-
laga. Á Norðurlöndum er verið að
efla millistigið. Ekki á kostnað for-
ræðis sveitarfélaga, heldur með til-
færslu frá ríkisvaldi til heimastjórn-
sýslu.
Reynslan af síðustu verkefnatil-
færslu milli ríkis og sveitarfélaga
kallar á leiðréttingu á hlut lands-
byggðarinnar, sem aðeins er mögu-
legt, með lýðræðislegu millistigi.
Millistig er eina tiltæka ráðið til að
færa heim í hérað stóru verkefnin
frá ríkisvaldinu, svæðisbundið: og
tengt þjónustu við fólkið í landinu.
Þetta er reynsla Norðurlandaþjóð-
anna. Hér erum við eftirbátar
þeirra.
í ritinu „Byggðamál á Norður-
löndurn" er sumt sem betur má
fara. Gnákvæmni gætir í kaflanum
um innlenda stjórnsýslu. Það er eins
og höfundur hafi ekki gefið sér tíma
til að sannreyna heimildir, með því
að leita til þeirra, sem best þekkja
til. Bókin hefði þurft að vera auð-
NYJASTA ENSKA ORÐABOKIN
1.116 blaðsíður - handhæg og notadrjág.
Kynningarverð
til áramóta
kr. 1.600.

ORÐABOKAUTGAFAN
veldari aflestrar t.d. með atriðaskrá
og samanburðaryfirliti. Vonandi
leitar „Útvörður“ víða fanga í þess-
um efnum, en á Norðurlöndum og
gefi síðan út heilstæðara rit um
þessi efni.
Byggðahreyfingin „Útvörður"
hefur unnið merkilegt starf að
byggðamálum, óháð pólitískum
flokkum. Slík hreyfing er nauðsyn-
leg til að vekja skilning og áhuga.
Þetta er framlag, sem skylt er að
þakka og meta.
„Byggðamál á Norðurlöndum“
sanna að öðru vísi fórum við að,
en frændur okkar. Raunin er sú að
við erumver staddir í byggðamálum
en þeir. Úti í landshlutunum vantar
lýðræðislega kjörið stjórnskipulegt
vald, sem er nægilega öflugt tæki
fólksins til framþróunar og varnar
gegn vaxandi miðstýringu. Ekki
þarf spámann til að sjá það, að þjóð-
in verður að stilla strengi sína upp
á nýtt, ef ekki á illa að fara.
Jónas Guðmundsson, formaður
Sambands ísl. sveitarfélaga, skrif-
aði grein í „Sveitarstjórnarmál“, þar
sem hann fullyrti að það hefði ver-
ið rangt að leggja niður ömtin.
Þessi grein var rituð á öndverðum
fimmta áratugnum. Hann benti á
að ein sterkasta vörn gegn byggða-
Sigurður Helgason
röskun væri heimastjórnarvald og
lagði því til að tekin yrði upp fylki
á Islandi.
Byggðahreyfingin „Útvörður"
hefur með útgáfu sinni sýnt fram
á það að Jónas Guðmundsson hafði
rétt fyrir sér. Við erum eftirbátar
annarra um nútíma stjórnhætti í
landinu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Fjórðungssambands
Nordlendinga.
Af Mjófirðingum
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Vilhjálmur Hjálmarsson:
Mjófirðingasögur III.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs,
Reykjavík. 518 bls.
Með þessu þriðja bindi af Mjófirð-
ingasögum hefur Vilhjálmur Hjálm-
arsson lokið yfirreið sinni um Mjóa-
fjörð. Ferðin hófst á Brekku, heim-
ili höfundar. í fyrsta bindi (1987)
var einkum greint frá Brekkubænd-
um fyrr á tíð, forfeðrum höfundar
og skylduliði. í öðru bindi (1988)
er svo byrjað á ysta bæ sunnan
fjarðar. Staðháttum og jarðarbæt-
um er lýst á hveijum bæ, búskapar-
háttum og fjallað var um ábúendur
eftir því sem heimildir gáfust. Miklu
athafnatímabili er lýst, hvalveiðum,
síldveiðum og annarri útgerð.
Litríkir einstaklingar svo sem Her-
mann í Firði koma við sögu.
í því bindi sem ijú kemur út held-
ur ferðin áfram norðan fjarðar og
er sami háttúr hafður á. Komið er
á hvern bæ og jörð er lýst og nytja-
möguleikum hennar. Þættir eru um
ábúendur og æviferill þeirra er rak-
inn í stærstu dráttum.
Bókin skiptist í fjóra aðalþætti.
í þeim fýrsta (Norðurbyggja þáttur
I) er íjallað um jarðir og ábúendur
frá Skógum að Brekku. Þar fær
Isak nokkur Jónsson hvað mesta
umfjöllun. En hans er einkum
minnst vegna frumkvæðis hans að
byggingu íshúsa í kringum síðustu
aldamót. Af Hesteyrarþorpi er og
allnokkur saga. Þar voru á tímabili
nokkur býli. I öðrum þætti (Þorps-
búa þáttur) víkur máli að býlum í
landi Brekku og koma þar margir
við sögu. Þriðji þáttur (Norður-
byggja þáttur II) greinir frá bæjum
austan Brekku (Rimabæir, Hof,
Eldleysa, Steinsnes og Hvammur).
Fjórði og síðasti hluti fjallar um
byggð á Dalakálki, en svo nefnist
austasti hluti norðurstrandar Mjóa-
fjarðar allt að Dalatanga. Endar
frásögnin á vitavörðum Dalatanga-
vita.
Þegar öll bindin þijú eru tekin
saman er þetta mikil saga af byggð
og mannlífi í rúmar tvær aldir. Þó
að Mjóifjörður hafi aldrei verið stór
eða mannmörg byggð er þetta engu
að síður umtalsverður hluti þjóðar-
sögunnar. í aðfararorðum telur þó
höfundur að margt sé enn ósagt
og segist hafa „fullan hug á að
taka enn saman nokkrar frásagnir,
meðal annars af sveitarmálum,
Vilhjálmur Hjálmarsson
skólahaldi, kirkju, félögum ýmsum,
nokkrum örlagaatburðum, gera
slysfaraannál og fleira".
Þegar haft er í huga að Mjóifjörð-
ur er deyjandi byggð — öll suður-
ströndin í auðn og tíu heimili norð-
anmegin — er það tvímælalaust
mikið þarfaverk að taka saman
sögu byggðar og búhátta svo sem
hér hefur verið gert. Ekki er víst
að öðrum reynist það fært síðar.
Vilhjálmur Hjálmarsson hefuróefað
verið færasti maður til þess — e.t.v.
sá eini — sakir náinna kunnugleika
og ritleikni. Auðvitað get ég ekki
metið hvernig hann meðhöndlar
heimildir, en utan frá séð er
missmíði ekki að merkja. Mikill
kostur er sá fjöldi mynda sem er í
bókinni (og bókunum öllum) og ber
það einkum að þakka fyrirhyggju
eins manns fyrr á árum.
Víst ber að hafa í huga að þessi
bók er vart hugsuð sem afþreying-
arlesefni, þó að stundum bregði
fyrir skemmtilegheitum. Hún er
fræðirit: lýsing jarða, býla, land-
og sjávarnytja, atvinnuhátta og
stuttar æviskrár fjölda manna og
kvenna. Sem slík er hún gagnlegt
uppsláttarrit fyrir þá sem á þurfa
að halda, þjóðfræðileg og lýðfræði-
leg heimild. Þar hygg ég að rit
þetta standi fyrir sínu. Brottfluttum
Mjófírðingum og öðrum þeim sem
eiga kyn sitt þangað að rekja er
hún sjálfsagt kærkomin.
Myndarlega og vel er frá þessari
bók gengið eins og þeim fyrri.