Morgunblaðið - 28.11.1996, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER 1996 47
4
i
j
«
i
1
«
i
i
i
\
i
i
i
<
<
AÐSEIMDAR GREINAR
„SVO DREIFIST vanviskan
sem vel og viskan um heiminn“,
sagði Árni Magnússon, þegar ein-
hver samtímamaður hans hafði
fabulerað heldur glannalega út af
íslenskri handritspjötlu.
Sama flaug undirrituðum í hug
þegar í ljós kom að íslendingar
eru meðal verstu stærðfræðinga í
veröldinni og kennslu í þeirri grein
má víst helst líkja við brunnið ind-
íánaþorp. Að íslenskum hætti láta
menn sér eins og endranær fátt
um finnast, til eru kallaðir ýmsir
spekingar og ráðherrar segjast
munu láta málið til sín taka.
Sagt hefur verið að sinn siður
væri í landi hveiju og gildir það
um viðhorf þjóða til menntunar.
Landi okkar sem dvalist hafði með
siðmenntuðum þjóðum um árabil
benti eitt sinn á, hvemig krist-
allaðist viðhorf íslendinga til skóla
og menntunar. Hann sagðist hafa
veitt því athygli í Þýskalandi, þar
sem hann var við nám, að Þjóðverj-
ar segðu jafnan við börn sín, þeg-
ar spurt væri um skólann: „Arbeit-
est du gut in der Schule?“ (Vinn-
urðu vel í skólanum?) og í Frakk-
landi segðu foreldrar: „Tu travaill-
es bien a Técole?“ (Vinnurðu ekki
vel í skólanum?) Hann henti aftur
á móti gaman að því að íslending-
ar spyrðu börn sín í þau fáu skipti,
er skóla bar á góma: „Er gaman
í skólanum?“ Eða (ennþá verra):
„Hvaða grein er nú skemmtilegust
í skólanum?“ Ögun hugar og hand-
ar einkenndi uppeldi barna í þeim
þjóðlöndum þar sem hann hafði
dvalist og botnaði hann sögu sína
á því, að ekki þyrfti að tiltaka
ofangreind dæmi til
vitnis um uppeldi á
íslandi. Honum hefði
dugað að sjá, þegar
hann var nýkominn
heim, og var boðinn í
síðdegiskaffi hjá
frænku sinni. Frænk-
an átti fjögurra ára
drengstaula, sem var
með afbrigðum uppi-
vöðslusamur. Þegar
drengurinn hafði
gengið berserksgang
og mölbrotið dýrmæt-
an spegil í dagstof-
unni, mælti faðir hans
hróðugur: „Hann mun
nú spjara sig í framtíðinni, strák-
urinn, það er töggur í honum,
finnst ykkur ekki?“
Endalausar skýringar hafa
komið fram á slöku gengi ís-
lenskra ungmenna í stærðfræði.
Verr hefur þó til tekist þegar ís-
lendingar hafa ætlað af alkunnu
lítillæti að skýra góðan árangur
annarra þjóða í títtnefndri alþjóða-
könnun. Forstöðumaður RUM,
sem Guð má vita hvað þýðir, taldi
að góðan árangur íbúa í Singapore
mætti rekja til jákvæðs viðhorfs
íbúa landsins til stærðfræði. Gott
og vel, en skýringin er nú flókn-
ari en það. Singapore nýtur að
sumu leyti sérstöðu fyrir það að
eiga nær engar náttúruauðlindir.
Ríkinu, sem sumir kalla „Mekku
markaðshyggjunnar", stjórnaði
um árabil þekktur maður, Lee
Kuan Yew, og átti stærstan þátt-
inn í uppbyggingu Singapore, og
haldi menn hér upp í klakanum
að þetta hafi verið
ljúfur lýðræðisvinur,
er það alrangt. Lee
þessi átti það nefni-
lega til að loka stjóm-
arandstöðuna inni í
fangelsi fyrir kosning-
ar og á viðskiptasvið-
inu stunduðu Singap-
ore-búar ramman
„ríkiskapítalisma".
Lee naut samt sem
áður virðingar þegn-
anna meira en aðrir
dauðlegir menn. Hann
hamraði stöðugt á því
við landa sína, að þeir
ættu nær engar nátt-
úruauðlindir sem heitið gæti, for-
senda velferðarinnar væri -hugvit-
og -þekking-. Fá ríki veraldar hafa
lagt eins þunga áherslu á menntun
íslendingar eiga tvær
auðlindir, segir
Árni Hermannsson,
fískinn og sögnina
„að reddast“.
þegnanna og stjórnvöld í Singap-
ore. Skólaárið er langt hjá ung-
mennum og gífurlegar kröfur eru
gerðar til kennara, sem teljast líka
afar vel launaðir í þvísa landi og
fara, að því er undirrituðum er
sagt, á full eftirlaun um fimmtugt.
Upp úr 1986 kom til nokkurs
samdráttar í Singapore. Hagvöxt-
ur minnkaði víst eitthvað smáveg-
is og stjómvöld og þegnar höfðu
af því áhyggjur. Lee, einræðis-
herra, ákvað að ávarpa þjóð sína
eitt kvöldið, og götumar tæmdust.
Kappinn birtist á skjánum, hélt
ekki ræðu, heldur spjallaði óform-
lega við íbúa Singapore rétt eins
og hann væri staddur inni í stofu
hjá þeim. Hann lýsti áhyggjum
vegna samdráttarins og rifjaði þá
m.a. upp það sem hann hafði áður
sagt, s.s. að íbúamir gætu ekki
treyst á neitt nema hugvitið og
menntunina. Því næst bætti hann
við, að uppeldi bama í borgríkinu
hefði löngum verið mikið á hendi
afa og ömmu, sem hefðu m.a. fylgt
eftir heimanámi bamanna. Nú
hefði þetta breyst, atvinnuþátt-
taka hefði aukist mikið, og afar
og ömmur gegndu nú ekki þessu
hlutverki í jafn ríkum mæli og
áður. Eina ráðið, sem hann sæi
fært að beita í þessu máli, væri
að gera meiri kröfur til kennara
ríkisins og þeir þyrftu meira að
fylgjast með heimanámi barnanna.
Því næst sagði Lee, að hann mundi
beita sér fyrir launahækkun til
kennara í borgríkinu á næstunni
þar sem þeir þyrftu að axla þessa
ábyrgð fyrir land og þjóð. Stuttu
síðar hækkuðu laun kennaranna
og þóttu víst ærin fyrir.
Því miður em litlar líkur til að
komi til slíkrar menntabyltingar í
okkar landi og stafar það m.a. af
því að íslendingar eiga tvær auð-
lindir, físk og sögnina „að redd-
ast“, auðlindir sem þjóðin hefur
ausið af og bjargast af með ásamt
óendanlegri bjartsýni og vissu um
að allt væri best á íslandi. Áhersl-
ur íslendinga em aðrar en Singap-
orebúa, menntun þegnanna er ekki
í fyrsta sæti á Islandi (Guð má
vita í hvaða sæti í forgangsröð-
inni). Menn geta hugsanlega gert
sér vonir um, að þetta breytist
e.t.v., þegar sægreifarnir verða
famir suður í lönd með þjóðarauð-
inn (eins og einokunarkaupmenn-
irnir á 17. og 18. öld studdir fá-
mennum íslenskum embættisaðli);
stjómvöld búin að eyða tveimur
milljörðum í að kynna ísland sem
„vænlegan fjárfestingarkost" og
hafa fengið tíu úrsérgengin álver
til landsins (til að koma á fínni
„tímabundinni“ þenslu og veita svo
svona 500 (vá!) manns vinnu til
frambúðar); reynt hefur verið í
tuttugasta sinni að markaðssetja
„vistvænt" rollukjöt í U.S.Á.
(kostnaður ekki gefínn upp); búið
verður að bora jarðgöng í gegnum
alla fírði vestanlands og austan
(til að íbúamir komist nú slysa-
laust frá heimilum sínum í hinsta
sinn); Landsvirkjun búin að setja
allt hálendið undir vatn (svona til
öryggis, ef einhveijir „djókerar"
sunnan eða vestan úr álfu vilja
ráðast í meiri stóriðju og fá raf-
magn á „spottprís") og Snorri
verður genginn aftur og dvelst á
Bessastöðum og heimtar að allt
verði fært í upprunalegt horf annó
1241 fyrir ekki minna en einn
milljarð og Háskólinn verði fluttur
þangað tafarlaust. Þá fara menn
kannski að gera sér grein fyrir
að menntun og þekking er afl
þeirra hluta, sem gjöra skal.
Þjóðþekktur maður lét frá sér
fara um miðja öldina fræga at-
hugasemd um íslenskt þjóðareðli
og hefur trúlega enginn hitt betur —
naglann á höfuðið á seinni tímum.
„Flestir íslendingar em að drepast
úr heimsku og vitleysu og maður
er í stöðugri smithættu.“
P.S. Þegar undirritaður var að
beija þessar fáu línur saman á
sunnudegi leit hann snögglega
yfir atvinnuauglýsingar Morgun-
blaðsins og viti menn! Fimm fram-
haldsskólar auglýstu eftir kennur-
um í stærðfræði og eðlisfræði á
vorönn. Gangan mikla er hafín! m ^
Höfundur er sögu- og
Iatínukennari við V.I.
Nokkrar línur um hröm-
un íslensks hugvits
Árni Hermannsson
<
<
<
<
I
I
I
j
j
j

NOKKUR undanfarin ár hef ég
starfað sem forstöðumaður Hér-
aðsbókasafns Rangæinga á Hvols-
velli. Starf við almenningsskóla-
bókasafn þar sem aðeins eru tveir
starfsmenn er afskaplega fjöl-
breytt. Sá sem vinnur á slíkum
vinnustað kynnist öllum þáttum
rekstrarins og er í nánu sambandi
við viðskiptavinina. Ekki er starfið
aðeins fjölbreytt, það er einnig
skemmtilegt og fróðlegt. Starfs-
maðurinn öðlast vitneskju um bæk-
ur og bókaútgáfu og kynnist einn-
ig bókaunnendum og lestrarvenj-
um viðskiptavinanna. Þetta er vitn-
eskja sem bókaverðir búa yfir en
hefur e.t.v. ekki verið nýtt sem
skyldi t.d. af bókaútgefendum og
rithöfundum.
Goðsögnin um íslensku
bókmenntaþjóðina
Þegar ég hóf störf sem bóka-
vörður kom það mér mjög á óvart
hversu fáir það eru sem lesa það
sem kallað er fagurbókmenntir.
Þetta með „bókmenntaþjóðina" er
augljóslega löngu orðið goðsögn.
Um þetta ætla ég ekki að fjalla
hér en skoðun mín er sú að bók-
menntir séu til vegna sagnaþarfar
mannsins og ég tel það alveg lykil-
atriði að skáldsaga uppfylli þessa
þörf. Maður á ekki að þurfa að
pína sig til að lesa eitthvað sem
einhveijum hefur dottið í hug að
kalla „bókmenntaverk". Getur það
verið að bókmenntaþjóðin hafi ekki
lengur viðfangsefni við hæfi og sé
m.a. þess vegna farin að lesa
minna? Það gæti verið umhugsun-
arefni fyrir rithöfunda.
Fara strákar í annan flokk?
í þessari grein ætla ég að fjalla
lítillega um læsi á tímum upplýs-
ingaflóðs og það að
strákar og þá sérstak-
lega unglingspiltar
nota bókasöfn lítið og
lesa lítið sér til
skemmtunar að því er
virðist. Ekki byggi ég
mál mitt á vísindaleg-
um rannsóknum heldur
meira á tilfínningu og
reynslu. Ég held að ég
sé ekki ein um þessa
skoðun og því til stað-
festingar vil ég nefna
að bókaverðir á Norð-
urlöndum hafa haft af
þessu miklar áhyggjur
og hefur sumstaðar
verið farin sú leið að
lokka stráka inná bókasöfn með
því að vera með einskonar „tölvu-
leikjadeildir“. Markmiðið með
þessu mun vera það að einn og
einn detti þá e.t.v. í bækur. Von-
andi tekst það en þetta er leið sem
lítil söfn hafa ekki ráð á. Afleiðing
þess að strákar lesa minna getur
hins vegar orðið sú að þeir dragist
aftur úr stelpum og verði síðri
námsmenn. Áfþreyingarlestur er
mikilvæg lestraræfing sem eykur
lestrarhraða og getur bætt minni,
eftirtekt og skilning. Margir stálp-
aðir strákar kunna varla að lesa
skáldsögur og sjá engan tilgang í
því, því miður (þetta á auðvitað
við um margar stelpur líka). Þegar
komið er í framhaldsskóla þurfa
margir sárlega á því að halda að
fara á lestrarnámskeið og er það
nokkuð sem grunnskólinn þarf að
huga að. Það ætti að vera lág-
markskrafa að allir séu vel læsir
16 ára. Lestrarkennsla á ekki að
falla niður þótt nemandi verði það
sem kallað er læs upphátt. Það
þarf að gera miklu meira af því
að örva krakka til
lestrar og kenna þeim
hraðlestur og hljóð-
lestur. Því miður eru
varla til lestrarpróf í
grunnskólanum sem
mæla aukna lestrar-
getu eftir að ákveð-
inni færni hefur verið
náð. Þá þarf einnig
að kenna krökkum að
verða læs á ýmisskon-
ar upplýsingar, gröf,
töflur og fleira í þeim
dúr. Fólk þarf að
kunna skimlestur og
að meta og greina
upplýsingar á fljótleg-
an hátt. Sú spurning
hlýtur að vakna hvernig eða hvaða
gagn er af öllum upplýsingunum
sem hellast yfir okkur ef við erum
Það er mikilvægt, segir
Steinunn Osk Kol-
beinsdóttir, að börn
upplifí lestur sem
ánægjulegt atferli.
ekki þeim mun betur læs. Það er
alveg ljóst að strákar hafa forskot
á stelpur þegar kemur að tölvum
og tæknikunnáttu á þær. En
hvernig ætla þeir að fara með þær
upplýsingar sem þar er hægt að
ná í ef þeir eru seinlæsir. Er kunn-
áttan e.t.v. frekar sprottin af leik-
fanga- og leikjaþörf en þörf fyrir
upplýsingar og aukna þekkingu.
Eru hinar fullkomnu tölvur nútím-
ans, veraldarnetvefirnir og allt
það aðeins rándýrir tímaþjófar og
leikföng?
Gerum börnin okkar
að lestrarfíklum!
Hver getur verið ástæða þess
að lestur góðra bóka virðist á
undanhaldi? Er það vegna sam-
keppninnar við aðra miðla eða er
það vegna þess að þörfín fyrir
upplifunina við lesturinn hefur
breyst? Auðvitað ræður samkeppn-
in við aðra miðla miklu og það sem
hún hefur gert er að krafan um
hvað við viljum upplifa með lestri
hefur breyst. Breyttir og betri bú-
skaparhættir hafa einnig gert það.
Reynsluheimur 10 ára stráka í dag
er allt annar en þegar „Kári litli"
var skrifaður. Hann þótti ágætur
á sínum tíma og margir fullorðnir
halda að það sem okkur fínnst fín
upplifun í lestri sé það einnig fyrir
krakkana. Þegar ég var 11-12 ára
fannst mér „Hilda á Hóli“ topp
upplifun. í dag nennir engin stelpa
að lesa slíkar bækur. Skortur og
þrengingar er eitthvað sem krakk-
ar í dag eiga erfitt með að lifa sig
inní. Ég held að eitt megin verk-
efni okkar sé að búa til betri bæk-
ur og betri sögur án þess að fara
yfir öll velsæmismörk eins og sum-
ir telja nauðsynlegt til að hitta í
mark. Lestrarbækur í grunnskól-
unum þurfa að vera spennandi
ævintýri og úrvalið er alls ekki
nógu mikið. Sérstaklega á það við
um bækur fyrir stálpaða krakka
sem eru sein til. Frá því að bam
byijar að læra að lesa á það að
upplifa ánægjuna af að „fullnægja
sagnaþörfinni“. Lestur verður ekki
spennandi ef textinn samanstend-
ur af innantómum orðum og merk-
ingarlausum setningum. Sumir
segja reyndar: „Það var ekkert
mál að kenna krökkum að lesa
þegar Gagn og gaman var í tísku.“
Ég er þessu ekki sammála, það
var lítið sem ekkert gert fyrir
krakka sem urðu ekki auðveldlega
læs, þau voru bara sett í c-bekkinn
eða íátin „falla“ eins og það hét
þá. Ég held að Sísí og so so-in
hennar myndu ekki slá sérstaklega
í gegn í dag.
Frekar á bókasafnið
en í Kringluna!
Foreldrar þurfa að taka sér tak
og lesa meira með bömunum sínuiri*-^*"
og hafa slökkt á sjónvarpinu á
meðan. Böm eiga að upplifa það
að lesturinn sé í fyrsta sæti á með-
an sú athöfn fer fram. Foreldrar
ættu einnig að fara með bömum
sínum á bókasafnið og gera það
að spennandi og ánægjulegri upplif-
un. Ékki eitthvað sem gert er í tíma-
leysi. Væri það ekki ánægjuleg til-
breyting að fara frekar á bókasafn-
ið en í Kringluna einn laugardag?
Á bókasafninu geta foreldrar valið
bækur sem gott er að lesa fyrir
bömin og aðrar sem gott er að lesa
með bömunum. í bókafægðinni
þarf að gæta þess að lesa ekki
bækur fyrir börn sem sérstaklega-—
era ætlaðar þeim sjálfum til lestr-
ar. Það er gott að lesa með bömum
á þann hátt að bamið og sá full-
orðni lesa til skiptis eða ef bamið
les þá er gott að hjálpa baminu
með erfíðustu orðin til þess að tapa
ekki hraðanum og um leið þræðin-
um. Æfingin skapar meistarann.
Það er mikilvægt að böm upp-
lifi lestur sem ánægjulegt atferli
og ef okkur tekst að gera bömin
okkar sólgin í lestur þá era tæki-
færin í framtíðinni sannarlega
þeirra. Ég held að það hafi aldrej^-
verið mikilvægara að vera vel læs
en einmitt í dag. Bókasöfn em eitt
mikilvægasta hjálpartækið til að
ná því markmiði.
Höfundur er kennari að mennt
og veitir Héraðsbókasafni
Rangæinga forstöðu.
0
Læsi á upplýsingaöld
Steinunn Ósk
Kolbeinsdóttir