Morgunblaðið - 11.11.1997, Síða 43

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 1997 43
AÐSEIMDAR GREIIMAR
Aukin réttarvernd
gagnagrunna
Upplýsingahraðbrautin -
vaxtarbroddur efnahagslífsins
GÍFURLEG framþróun hefur átt
sér stað á sviði tækni og upplýs-
ingamiðlunar í heiminum á síðustu
árum. Tækniframfarir og aukin sam-
keppni hafa gert það að verkum að
það er á færi flestra í dag að nálg-
ast útbúnað til að fá aðgang að gríð-
arlegum fjölda gagnagrunna um
heim allan gegnum intemetið. Kjöl-
margir slíkir gagnagrunnar em öllum
opnir án endurgjalds en fyrir aðgang
að öðmm þarf notandinn að gera
samning og greiða afnotagjald.
Evrópusambandið hefur litið svo
á að upplýsingatækni og upplýs-
ingamiðlun sé vagga framfara, hag-
vaxtar, nýrra fjárfestingartækifæra
og aukinnar atvinnu og því verði
að hlúa að þessum iðnaði eins og
kostur er. Tækniþróun gerir það
að verkum að eigendur gagna-
grunna geta með aukinni skilvirkni
safnað saman upplýsingum og sett
þær fram á mjög skipulegan og
aðgengilegan hátt fyrir notendur.
Hins vegar auðveldar tæknin einnig
óheimila notkun slíkra gagna og
næsta víst er að unnt sé að afrita
stóran hluta af efni gagnagrunns
og setja saman í nýjan grunn fyrir
aðeins brot af þeirri upphæð sem
öflun og framsetning gagnanna
kostaði í upphafi. Ofullnægjandi
réttarvernd gagnagrunna getur því
hæglega heft nýsköpun og framfar-
ir á þessu sviði, upplýsingaþjóðfé-
laginu til óbætanlegs tjóns.
Evrópusambandið stefnir að því
að bæta réttarstöðu eigenda gagna-
grunna með nýrri tilskipun sem
tekur gildi 1. janúar 1998. Sam-
kvæmt ákvörðun sameiginlegu EES
nefndarinnar gildir tilskipun þessi
einnig fyrir ísland og skal ísland
hafa aðlagað löggjöf sína að efni
hennar fyrir 1. janúar
nk. Markmið greinar
þessarar er að kynna
efni tilskipunar um
réttarvernd gagna-
grunna nr. 96/9/EC
frá 11. mars 1996 en
þegar þetta er ritað
hefur lagafrumvarp
ekki verið lagt fram á
Alþingi en verður
væntanlega lagt fram
innan tíðar.
Tilskipun um vernd
gagnagrunna
Tilskipunin um
vernd gagnagrunna
tekur hvort tveggja til
rafrænna og hefðbundinna gagna-
grunna. Hugtakið gagnagrunnur
er skilgreint mjög rúmt og er m.a.
ætlað að ná yfir söfn verka eins
og bókmennta- og listaverka, tón-
smíða, texta, hljóðs, tölulegra upp-
lýsinga og staðreynda. Það er skil-
yrði að um sé að ræða söfn sjálf-
stæðra verka sem sé raðað á ákveð-
inn skipulagðan hátt og unnt er að
nálgast hvert fyrir sig, en sem
dæmi má nefna safn ritverka sem
raðað er eftir efnisflokkum, höfund-
um eða útgáfum og safn tilvísana
í rit, höfunda og útgáfur. Hins veg-
ar fellur t.d. kvikmynd, bókmennta-
verk eða tónverk sem slíkt ekki
undir hugtakið gagnagrunnur þrátt
fyrir að geta í sjálfu sér verið safn
af sjálfstæðum framlögum höfunda.
Heimasíða á Veraldarvefnum gæti
samkvæmt þessu talist gagna-
grunnur þar sem heimasíður eru
oft söfn sjálfstæðra verka svo sem
greina, ljósmynda, kvikmynda,
teikninga, tónlistar og jafnvel tölvu-
forrita. Tölvuforrit sem stjórna
tölvutækum gagnagrunni falla utan
við hugtakið og athygli vekur að
hið sama gildir um
mikilvægar skrár eins
og atriðisorðaskrár og
samheitaskrár.
Höfundarréttur
Gagnagrunnar eiga
að njóta höfundar-
verndar ef efnisval eða
niðurröðun efnis er
með þeim hætti að tal-
ist geti andleg sköpun
höfundarins sjálfs. í
þessu felst, að framlag
höfundarins sjálfs,
annað hvort við val á
efni eða við röðun
þess, verður að teljast
frumleg sköpun í
skilningi höfundarlaga. Engin
frekari skilyrði má setja fyrir
stofnun höfundaréttar í gagna-
grunni en hins vegar heyrir matið
á frumleika undir hefðbundin við-
horf í höfundarétti hvers ríkis.
Efnisval höfundarins þarf sam-
kvæmt þessu að endurspegla
ákveðið huglægt mat höfundarins
sjálfs, þ.e. í ákvörðunum hans um
hvaða efni er sett inn í gagnagrunn
verður að felast tiltekin andleg
sköpun. Höfundarréttur stofnast
augljóslega ekki ef teknar eru upp
hugmyndir annarra að efnisvali og
hið sama virðist gilda ef sett er inn
allt efni um tiltekinn málaflokk án
sérstakrar úrvinnslu. Sem dæmi
má nefna að gagnagrunnur sem
geymir lista yfir öll veitingahús í
Reykjavík virðist ekki geta upp-
fyllt þessi skilyrði en ef um væri
að ræða lista yfir 20 bestu eða
verstu veitingahúsin gæti höfund-
arréttur hugsanlega stofnast. Gag-
nagrunnar sem eru tæmandi um
ákveðið efni virðast því varla geta
notið höfundarverndar hvað efnis-
val varðar.
Einar
Farestveit
Ófullnægjandi réttar-
vernd gagnagrunna
getur hæglega heft ný-
sköpun og framfarir á
þessu sviði, segir Einar
Farestveit, upplýsinga-
þjóðfélaginu til
óbætanlegs tjóns.
Röðun höfundar á efninu verður
að teljast andleg sköpun hans sjálfs
svo höfundarréttur stofnist og er
þá hætt við að hefðbundin uppröð-
un efnis, eins og stafrófsröð eða
númeraröð, uppfylli ekki þetta skil-
yrði.
Rétt er að taka það fram að
höfundur gagnagrunns öðlast ekki
höfundarrétt á því efni sem hann
tekur með í safnið heldur fer um
höfundarrétt þess eftir gildandi
höfundarlögum.
Ný tegund
réttarverndar
Tilskipunin gerir ráð fyrir því
að aðildarríkin innleiði nýja tegund
réttarverndar í löggjöf sína, al-
mennan rétt, er tekur til innihalds
gagnagrunns og ætlað er að vernda
fjárfestingu þá sem eigandi gagna-
grunns hefur stofnað til.
Þessi nýju réttindi eru með öllu
óháð höfundarrétti að safninu sem
slíku og hafa ekki áhrif á hugsan-
legan höfundarrétt yfir því efni
sem gagnagrunnurinn geymir.
Gagnagrunnur sem uppfyllir ekki
skilyrði um höfundarrétt, eins og
rætt var um hér að framan, getur
notið verndar eftir þessum al-
menna rétti og sú staða getur
hæglega komið upp að gagna-
grunnur njóti hvort tveggja vernd-
ar að höfundarrétti og eftir þessum
nýja almenna rétti. Stofnun rétt-
indanna er óformleg en hins vegar
háð því að sá sem hefur búið til
gagnagrunn sanni að hann hafi
lagt í töluverða fjárfestingu við
efnissöflun, mat á efni eða við
framsetningu þess. Af þessum sök-
um er mikilvægt að halda til haga
öllum gögnum er sanna þennan
kostnað. K
Almenna réttinum er ætlað að
vernda gegn óheimilli töku og/eða
nýtingu á öllum eða verulegum
hluta innihalds gagnagrunns, met-
ið eftir magni og/eða gildi efnis-
ins. Rétt er að geta þess að ekki
virðist útilokað að fleiri aðilar geti
gert samskonar gagnagrunn ef
efninu er safnað sjálfstætt. Varð-
andi almenna notkun slíkra gagna-
grunna er gert ráð fyrir því að
lögmætum notanda sé ftjálst að
taka og nota óverulegan hluta
gagnagrunnsins og gildir einu í
hvaða tilgangi það er gert. Hins
vegar verður að hafa í huga að öll
notkun hlýtur að takmarkast við
hvað telja megi sanngjarnt og eðli-
legt miðað við hagsmuni beggja
aðila. Að lokum er rétt að geta
þess að aðildarríkjunum verður
frjálst að setja reglur um eintaka-
gerð til einkanota en í því felst að
heimila má töku og/eða nýtingu
verulegs hluta gagnagrunns með
einkaþarfir í huga en sú undan-
þáguheimild mun þó ekki ná til
rafrænna gagnagrunna.
Lokaorð
Tilskipun um vernd gagna-
grunna er ætlað að samræma lögg- ,
jöf ESB- og EFTA-ríkjanna og frá *
1. janúar 1998 munu aðildarríkin
bjóða eigendum og höfundum
gagnagrunna almennt betri réttar-
vernd en þekkist annarsstaðar.
Telja má líklegt, að bætt réttar-
vernd gagnagrunna muni hvetja
til aukinna rannsókna og fjárfest-
ingar, frekari tækniþróunar og
aukins flæðis þjónustu milli aðild-
arríkjanna. Þessi þróun mun vafa-
laust hafa jákvæð áhrif á efna-
hagslíf og atvinnutækifæri, að ekki
sé minnst á aukinn aðgang al- +
mennings að Upplýsingahrað-
brautinni.
Höfundur er lögfræðingvr og
stundar rannsóknir í Evrópurétti
við háskólann í Lundi.
MIKIL umræða hef-
ur átt sér stað í þjóðfé-
laginu um aukið ofbeldi
á götum úti og hefur
þessi umræða verið
tengd við miðbæ
Reykjavíkur og það
fólk sem þar safnast
saman um helgar.
Siðapostular þessa
þjóðfélags hafa haldið
því fram að þessi of-
beldisalda sé tengd við
starfsemi vínveitinga-
húsa í borginni og
meira að segja leiðara-
höfundar Morgun-
blaðsins hafa haldið því
fram að borgaryfirvöld
eigi að hefta fjölgun þessara staða.
Einnig er mönnum tíðrætt um
drukkin ungmenni í miðbænum eft-
ir að skemmtistöðum er lokað sem
séu ekki til neins nema vandræða.
Ungu fólki kennt um
Það er alrangt að í miðborginni
um helgar fínnist engin ungmenni
nema dauðadrukknir vandræða-
gemlingar. Vissulega eru alltaf
svartir sauðir innan um en það á
við um alla aldurshópa, því lang-
flest er þar til þess að skemmta
sér, sýna sig og skoða aðra. Alltaf
þegar að þessari umræðu kemur
grípa menn til þess ráðs að kenna
ungu fólki um allt og eina ráðið er
að rýma eigi miðbæinn og nota jafn-
vel til þess slökkviliðið eins og hinn
ráðvillti ritstjóri DV hefur komist
að orði. Það er augljóst að þessir
aðilar vita _ ekki að
starfsmenn ÍTR í fé-
lagsmiðstövum borg-
arinnar hafa nú í sam-
vinnu við lögreglu gert
það að verkum að það
er hending ein ef fólk
yngra en 16 ára sést
í miðbænum eftir mið-
nætti. Ef það gerist
þá er farið með við-
komandi í athvarf sem
borgin hefur komið
upp og þar er hringt í
foreldra barnanna og
þeir látnir sækja þau.
Aukið ofbeldi í
höfuðborginni?
Það er kjánalegt að tengja um-
ræðu um aukið ofbeldi í höfuðborg-
inni við miðbæinn eingöngu. Það
er vissulega áhyggjuefni ef ofbeldi
og glæpir hafa aukist en það á
bara ekkert skylt við þá menningu
sem skapast hefur í miðbænum.
Fólk kemur í miðbæinn til þess að
skemmta sér og sem betur fer hafa
athafnamenn svarað þessari löngun
með því að opna skemmtistaði. Vín-
veitingastaðir eru afleiðing, ekki
orsök þess að fólk sækir miðbæinn.
Vilja menn
útgöngubann?
Það er fáránlegt að siðapostular
á villigötum hafi komið umræðunni
þannig fyrir að nú er fólk um víðan
völl að drepast úr áhyggjum vegna
„miðbæjarvandamálsins" ; vanda-
máls sem ekki er til staðar. Og
Það er áhyggjuefni ef
ofbeldi o g glæpir hafa
aukist, segir Ingvar
Sverrisson, en það á
ekkert skylt við þá
menningu sem skapast
hefur í miðbænum.
hvílíkar uppástungur sem maður
hefur heyrt! Hvernig dirfast þessir
siðapostular að skipta sér af full-
komlega heilbrigðu skemmtanalífi
mínu og annarra Reykvíkinga.
Helst vildu þeir skikka fólk til að
vera heima og helst ekki láta sjá
sig út á götu eftir ellefufréttir og
hvetja til eflingar lögregluvalds til
að fylgja eftir þessum pælingum
um útgöngubann. Málið er auðvitað
þannig vaxið (eins og allt skynsamt
fólk veit) að eini vandinn í miðborg-
inni er sá að klukkan þijú loka all-
ir skemmtistaðirnir og þúsundir
manna þyrpast út á götur og torg
á sömu mínútunni. Þetta gerir lög-
reglunni miklu erfíðara fyrir heldur
en ef fólk kæmi út á mismunandi
tímum. Þess vegna er það mín skoð-
un að gefa eigi opnunartíma
skemmtistaða fijálsan þannig að
fólk fari heim þegar það telur sjálft
að nóg sé komið, án þess að yfir-
völd séu með puttana í því. Auðvit-
að eru skiptar skoðanir um þetta
innan borgarstjórnar eins og margt
annað. Mín bjargfasta sannfæring
er þó sú, að þetta myndi gera það
að verkum að sjálfkrafa yrði lítt
fysilegt fyrir fólk undir skemmti-
staðaaldri (20 ára) að hanga í bæn-
um langt fram eftir nóttu. Allir vita
nefnilega að sá hópur bíður einna
spenntastur eftir því að skemmti-
stöðum loki klukkan þijú og að
fólkið þyrpist út á götur. Þetta er
alltént eitt aðalaðdráttarafl miðbæj-
arins fyrir krakka undir tvítugu.
Að henda fólki út með þeim hætti
er nú tíðkast gerir ekki annað en
að skapa vandræði vegna fólks sem
ekki er tilbúið til að hætta að
skemmta sér og heldur þess vegna
glaumnum áfram á götum úti og í
heimahúsum. Mun gáfulegra væri
að leyfa fólki að vera inni á stöðun-
um þar til það sjálft hefur svalað
gleðiþorstanum.
Leyfum þeim að
opna - og borga
Flestir sem til þekkja vita hversu
eftirsótt það er að opna veitingastað
í miðbænum og yfírvöld borgar og
ríkis verða fyrir ákveðnum kostnaði
af þessum sökum. Til dæmis vegna
sorphirðu á götunum sem og þess
löggæslueftirlits sem nauðsynlegt
er. Þessa hluti og ýmsa aðra tengda
mætti kosta af opnunartímagjöld-
um sem sett yrðu á staðina er
greiddu einfaldlega sem svarar
ákveðinni krónutölu fyrir klukku-
tímann. Þá yrðu staðirnir að sækja
um opnunartíma fyrirfram þannig
að eftirlitið eða lögreglan geti fylgst
með að farið sé eftir settum reglum.
Órjúfandi hluti
af samfélaginu
Það er ekki slæmt að fólk fari
út og skemmti sér og öðrum. Það
sem kallað er „ástand“ eða „vanda-
mál“ og hefur skapast í miðbænum
um helgar er ekki annað en bein
afleiðing vitlausrar stefnu eins og
þeirrar sem rekin hefur verið kring-
um opnunartíma veitingahúsa.
Skemmtanamenning er óijúfandi
hluti af samfélagi okkar og þessi
menning hefur verið að þroskast
undanfarin ár. Það er virkilegt
fagnaðarefni hvernig hér hefur
sprottið upp öflug kaffihúsamenn-
ing kringum fijálsari og opnari
meðferð bjórs og léttvína. íslend-
ingar eru smátt og smátt að færa
sig á áþekkt plan og þær þjóðir sem
við berum okkur gjarnan saman við
í þeim efnum.
Frjáls markaður með
skýrum leikreglum
Ég fer ekki ofan af því, að það
er rangt af borgaryfirvöldum að
skipta sér af því hversu mörg vín-
veitingaleyfí verða veitt í miðborg-
inni. Hinn fijálsi markaður á að
ráða þessu með aðhaldi skýrra leik-
reglna. Glaumurinn um helgar hef-
ur heldur ekkert með það að gera
að verslun hefur að einhveiju leyti
færst úr miðbænum. Miklu fremur
þarf í þeim efnum að líta til verslun-
arkjarna í hverfunum og svo auðvit-
að Kringlunnar. Annars virðist mér
verslun í miðbænum hafa verið að
færa sig upp á skaftið undanfarið
og er öll að koma til. Það er samt
engu líkara en að fyrmefndir siða-
postular sjái ekki skóginn fyrir
tijánum; missi af heildarmyndinni.
Ég veit fátt ömurlegra en þegar ^
smíðuð eru vandamál og umræða
kringum eitthvað sem ekkert er; sér
í lagi þegar þetta virðist byija og
enda á þeim punkti að það sé eitt-
hvert unglingavandamál í miðbæn-
um um helgar. En allra verst þykir
mér að hlusta á fólk kasta frá sér
uppástungum um aukna ríkisforsjá
á flestum sviðum án þess að huga
að því eitt augnablik að hugsanlega
liggi einhver ábyrgð í þessum mál-
um hjá einstaklingunum sjálfum.
Hverslags samfélag líður það að
foreldrar séu meðvitundarlitlir um
útivistartíma og verustaði bama
löngu eftir að myrkrið skellur á?
Hvenær skyldi nú koma að því að
menn líti í eigin barm í stað þess
að veina á aukin afskipti Stóra bróð-
ur?
Höfundur er framkvæmdastjóri
Jafnaðarmannaflokks íslands og t
varaformaður ÍTR.
Siðapostular
á villigötum
Ingvar
Sverrisson