Morgunblaðið - 02.03.1999, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 2. MARZ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ

>
Enn um
fj ölmiðla
„Hlutlœgnin hefur verið ein þrálátasta
blekking fjölmiðlanna. Enn er talað um
að vandaðir fölmiðlar stundi klutlæga
fréttamennsku þrátt fyrir ábendingar
McLuhan og fleiri um að hún sé
ómöguleg. “
Fjölmiðlar eru fram-
lenging á skilning-
arvitum okkar, segir
kanadíski bók-
menntafræðingur-
inn Marshall McLuhan í grein
sinni, The medium is the messa-
ge, sem birtist í bók hans, Und-
erstanding Media: The
Extensions ofMan (1964).
Kenning McLuhan, sem er
sennilega frægastur fyrir skrif
sín um Gutenberg stjörnuþok-
una eða The Gutenberg Galaxy
(1962), er sú að sjónvarpið og
aðrir fjölmiðl-
VIÐHORF ar séu fram-
lenging á
ákveðnum eig-
inleikum
Eftlr Þröst
Helgason
mannsins rétt
eins og landbúnaðarvélar og
aðrar vélar. Það hefur hins veg-
ar ekki verið alveg Ijóst í hug-
um fólks að hver einstakur mið-
ill er takmarkaður, líkt og allar
vinnuvélar. Sláttuvél slær til
dæmis grasið en það þarf aðra
vél til að raka því saman. A
sama hátt er prentmiðill gjöró-
líkur útvarpi eða sjónvarpi;
þessir miðlar veita okkur upp-
lýsingar á afar mismunandi
hátt. Að mati McLuhan hefur
fólk hins vegar einhverra hluta
vegna ekki gert þennan grein-
armun. Þegar einstaklingur
kemst í tæri við fjölmiðil virðist
hann ekki bera skyn á form
hans, það hverfur hreinlega í
skuggann af inntakinu sem ver-
ið er að miðla. Fyrir vikið eru
allir fjölmiðlar taldir algerlega
hlutlæg, gagnsæ tæki til að
skapa merkingu. McLuhan sýn-
ir fram á það í grein sinni að
allt frá því á sextándu öld hafi
menn haldið því fram að form
miðilsins komi inntaki eða
merkingu þeirra skilaboða sem
hann miðli ekkert við. Form og
inntak séu með öðrum orðum
aðskilin. Hann heldur því sömu-
leiðis fram að með tilkomu raf-
væddrar samskipta- og miðlun-
artækni hafi orðið svo róttæk
og hröð breyting á því hvemig
við dreifum og skiptumst á upp-
lýsingum að við erum orðin
ónæm fyrir því hvemig slíkir
miðlar móta vitundarlíf okkar.
Við gleymum með öðrum orðum
að upplýsingamar sem við tök-
um við mótast af miðlinum
hveiju sinni, að miðillinn sé
merkingin, eins og segir í grein-
artitli McLuhans. (Sjá A
Cultural Studies Reader. Hi-
story, Theory, Practice, 1995, s.
225-35.)
Ef við göngum út frá því að
fólk hafl almennt ekki gert sér
grein fyrir þessum takmörkun-
um fjölmiðlanna, eins og McLu-
han gerir, þá era vissulega
ákveðnar hættur fólgnar í
þessu. Fjölmiðlar era þá öflugt
og viðsjált tæki til þess að móta,
takmarka og stýra hugsun
fólks. Vald fjölmiðla og áhrif
hafa raunar verið eitt helsta
áhyggjuefni menningarvita alla
þessa öld. A síðustu áram hefur
hins vegar trúin á að almenn-
ingur sé ekki jafn hugsunar- og
andvaralaus og menningai'vit-
amir hafa talið aukist mjög.
Franski fræðimaðurinn Michel
de Certeau, sem ég hef fjallað
um áður í þessum dálki, og fleiri
hafa til að mynda greint marg-
víslegar birtingarmyndir á við-
spymu almennings við mótun-
arvaldi kerfisins og sístreymi
áhrifa úr fjölmiðlum.
Spjótin standa hins vegar enn
á fjölmiðlunum sem virðast
miklu frekar vaða áfram í villu
og svíma. Hlutlægnin hefur ver-
ið ein þrálátasta blekking
þeirra. Enn er talað um að
vandaðir fjölmiðlar stundi hlut-
læga fréttamennsku þrátt fyrir
ábendingar McLuhan og fleiri
um að hún sé ómöguleg.
(Nokkrar deilur sprattu til
dæmis um það hvort umfjöllun
Morgunblaðsins frá síðasta ári
um virkjanaáform á hálendinu
hafí verið hlutlæg eða ekki.
Töldu sumir henni það til for-
áttu að hafa verið afar gildis-
hlaðin, hún hefði verið „nei-
kvæð“, jafnvel „rómantísk".) Ef
við fylgjum greiningu McLu-
hans út í ystu æsar er birting á
framheimildum, eins og til
dæmis dómsúrskurðum, ekki
einu sinni hlutlæg frétta-
mennska vegna þess að miðill-
inn er á milli sendanda skila-
boðanna og viðtakanda. Það
sem vanalega er átt við með
hlutlægni fjölmiðla era hins
vegar ákveðin vinnubrögð sem
sumir vísinda- og fræðimenn
telja sig líka hafa vald á og eiga
ekki að fela í sér neina tilraun
til huglægrar túlkunar á við-
fangsefninu. Þetta hafa, allt til
þessa dags, þótt afskaplega góð
vinnubrögð en þau eru í raun
fyrst og fremst óheiðarleg og
blekkjandi í ljósi þess að frá-
sögn eða frétt getur aldrei gefíð
nema mjög brotakennda mynd
af því sem fjallað er um, auk
þess sem bæði miðillinn og höf-
undurinn (blaðamaðurinn,
fréttamaðurinn, fjölmiðlamað-
urinn) hafa mótandi áhrif á frá-
sögnina (fréttina). Það er jafn-
vel skapandi eða túlkandi hugur
á bak við ljósmyndimar sem
birtast í blöðunum, eins og Ein-
ar Falur Ingólfsson, myndstjóri
Morgunblaðsins, benti á í
menningarþætti Ríkissjón-
varpsins, Mósaík, fyrir
skömmu. (Þegar myndir Ragn-
ars Axelssonar, sem birtar vora
með áðumefndri umfjöllun
Morgunblaðsins um virkjana-
áform á hálendinu, era skoðað-
ar kemur berlega í ljós að þar
gat ekki verið um hlutlæga um-
fjöllun að ræða.)
En hvaða kröfu eigum við þá
að gera á fjölmiðla? Umfram
allt þá að þeir eltist ekki við
goðsögnina um hlutlægnina,
heldur vinni út frá forsendum
(takmörkunum - möguleikum)
miðils síns í greiningu og túlkun
upplýsinga. Með þeim hætti
geta þeir miðlað upplýsingum á
heiðarlegan hátt og sinnt hlut-
verki sínu sem gagnrýnendur.
Forysta Alþýðusambands-
ins gefst upp á Islandi
ÓTAL sjónarmið
era um hvernig verka-
lýðshreyfingin á að
beita sér í stjórnmál-
um. Leiðin sem Al-
þýðusamband Islands
kaus að fara var
þverpólitísk. Fyrir
miðja öldina sleit hún
skipulagstengslin við
stjórnmálakerfíð og
gerði pölitískar mála-
miðlanir innanbúðar
þar sem ítök stjóm-
málaflokka hafa farið
síminnkandi.
Hugmyndin um
sterka og sjálfstæða
verkalýðshreyfingu
liggur nærri kjarna allra vinstrist-
jórnmála og almenna verkalýðs-
hreyfingin hefur notið stuðnings
þorra vinstrimanna, og raunar
langt út fyrir þeirra raðir, þrátt
fyrir skiptar skoðanir um það
hversu heppileg málamiðlunin inn-
anbúðar hafí verið. Víðtæk afskipti
almennu verkalýðshreyfingarinnar
af efnahagsmálum og atvinnulífi í
gegnum nefnda- og stjómarsetu í
aðskiljanlegustu nefndum, ráðum
og félögum er alla jafna talin til
góðs enda tilgangurinn háleitur; að
tryggja lífskjör launafólks.
Engu að síður hafa þeir sem
staðið hafa álengdar og beðið eftir
að Eyjólfur hresstist með vaxandi
ugg tekið eftir að forysta almennu
verkalýðshreyfingarinnar sannfær-
ist hægt og bítandi um að bjargráð
Alþýðusambandsins komi frá
Brassel.
í stað þess að vinna málefnum
verkalýðshreyfingar-
innar fylgi á innlend-
um forsendum og með
tilliti til aðstæðna hér
heima leitar ASI-
kontórinn í laga- og
reglugerðarframskógi
Evrópusambandsins
að paragröfum til að
lemja á íslenskum
stjórnvöldum. Eflaust
er eitt og annað nýti-
legt úr réttindabálk-
um Evrópusambands-
ins. Hitt er öllum ljóst
að lög og reglur millj-
ónaþjóða eins og
Frakka og Þjóðverja
verða ekki svo glatt
flutt inn í litla lýðveldið okkar. Af
þeirri ástæðu einni er ótímabært
að velta fyrir sér inngöngu í Evr-
ESB
Hallað hefur á verka-
lýðshreyfínguna, segír
Páll Vilhjálmsson, og
hún misst vægí sem
þjóðfélagsafl.
ópusambandið. Ekki er fyrirséð
hvað úr Evrópusambandinu verð-
ur og sennilega mun fyrst reyna á
hlutskipti smáþjóða á jaðri Evrópu
þegar austurhluti álfunnar er kom-
inn inn í sambandið. Þangað til
eigum við að bíða átekta og gera
þá samninga sem nauðsyn krefur
en aðra ekki. Nýja sannfæringin
tekur sinn toll af dómgreindinni á
Grensásvegi. í kvöldfréttum Út-
varpsins 24. febrúar var endur-
sögn af gorti framkvæmdastjóra
Alþýðusambandsins Ara Skúlason-
ar á fundþ Samiðnar þar sem hann
sagði ASI og Vinnuveitendasam-
bandið ráða meiru um lög og
samninga á Evrópska efnahags-
svæðinu en íslensk stjórnvöld.
Vesalings forysta verkalýðshreyf-
ingarinnar er búin að gefast upp á
verkalýðspólitík á Islandi og tekur
höndum saman við Vinnuveitenda-
sambandið til að boða forræði frá
Brassel.
I fréttinni er haft eftir fram-
kvæmdastjóranum að æskilegt sé
að Island sæki um inngöngu í Evr-
ópusambandið. Frumherjar
verkalýðshi-eyfingarinnar börðust
fyrir mannsæmandi lífskjörum en
þeir kunnu einnig skil á dýpri
sannindum. Til að mynda þeim að
hvorki kaupa þrjátíu silfurpening-
ar sálarfrið né baunadiskur ham-
ingju. Einu sinni stóð verkalýðs-
hreyfingin vörð um reisn einstak-
lingsins og sjálfstæði þjóðarinnar.
Ekki til að fá brauð á borðið held-
ur vegna þess að án sjálfsforræðis
era efnisgæði hjóm. Núna eru
ekki á dagskrá önnur lífsgildi en
þau sem reiknuð era í krónum og
auram. Og það kreppir að al-
mennu verkalýðshreyfingunni
sem aldrei fyrr. Hvenær kveikir
forysta Alþýðusambandsins á
samhenginu?
Höfundur er fulltnii hjá
Rannsóknarráði Islands.
Páll
Vilhjálmsson
Opið bréf til
Austfírðinga
LENGI getur vont
versnað. Inn um dyr
lesenda Morgunblaðs-
ins barst nú um helg-
ina Kynningarblað
Sambands íslenskra
sveitarfélaga í Austur-
landskjördæmi með
fyrirsögninni: „Eitt
stærsta hagsmunamál
Austurlands." Með
þessari útgáfu setur
forysta austfírska
sveitarstjómarsam-
bandsins sig í mjög
slæma stöðu. I stað
þess að reynt sé að líta
á afar umdeilt mál frá
fleiri en einni hlið hef-
ur stjóm sambandsins gefið út ein-
hliða áróðursrit þar sem úir og grá-
ir af staðleysum og blekkingum. Út-
gáfan er til þess eins fallin að skipta
Austfirðingum enn frekar en orðið
er í tvær andstæðar fylkingai'.
Þetta skref er þeim mun fáránlegra
sem öllum má vera ljóst að litlar
sem engar líkur eru á að Norsk
Hydro eða aðrir erlendir fjárfestar
leggi á næstu áram fram fé í bygg-
ingu álbræðslu á Reyðarfirði.
Skoðanakannanir benda til að
mikill meirihluti landsmanna sé
andvígur virkjun Jökulsár í Fljóts-
dal með miðlunarlóni á Eyjabökk-
um. Gegn þessum eindregnu við-
horfum eiga sveitarstjómarmenn á
Austurlandi ekki að snúast með því
að bíta nú í skjaldarrendur og
storka almenningsálitinu í landinu.
I stað þess ættu þeir að leggjast á
sveif með þeim sem óska eftir að
Fljótsdalsvirkjun lúti lögformlegu
mati á umhverfisáhrifum, en tillaga
þar að lútandi liggur nú öðra sinni
fyrir Alþingi.
Barist fyrir úreltri
hugmynd
Menn hljóta að
spyrja hvort það sé
hlutverk Sambands
sveitarfélaga á Austur-
landi að beita sér út-
gáfu þar sem einhliða
er haldið fram kostum
stóriðju og gefa henni
það yflrbragð að fram-
tíð Austurlands standi
og falli með þessu
máli. Skoðanakönnun
sem sömu aðilar beittu
sér fyrir síðastliðið
sumar benti til að nær
þriðjungur Austfirð-
inga væri andvígur
fyrirhugaðri stóriðju og aðeins
rúmur helmingur legði upp úr því
að vii'kjað væri á Austurlandi. Út-
Virkjanir
Algjört óráð er að
binda meiri orku en
þegar er orðið í
málmbræðslum, segir
Hjörleifur Guttorms-
son, hvort sem er
á Austurlandi eða
annars staðar.
gáfa sveitarstjórnarsambandsins
verður að teljast óeðlilegt tiltæki,
meðal annars í ljósi veralegrar
andstöðu við málið heima fyrir.
Ritlingur SSA er heldur ekki ein-
Hjörleifur
Guttormsson
skorðaður við Austurland heldur
felst í honum almenn gylling á
stóriðju sem helsta úrræði í at-
vinnuþróun landsmanna. Væri ekki
nær fyrir forystu sambandsins að
eyða takmörkuðum fjármunum í að
kynna og leita stuðnings við líf-
vænlegar hugmyndir í atvinnuþró-
un í stað þess að róa með þessum
hætti fyrir mengandi risaál-
bræðslu, sem fellur hvorki að aust-
firskum né íslenskum aðstæðum.
Vísasti vegurinn til hrömunar
mannlífs á Austurlandi er að beita
sér fyrir slíkum úreltum hugmynd-
um og sárt til þess að vita að ráða-
menn eyði kröftum sínum í þá iðju.
Gjörbreytt viðhorf
Undanfarin ár hafa skapast gjör-
breytt viðhorf í orkumálum Islend-
inga. Vegna almennrar kröfu um
umhverfisvernd og hlífð við hálendi
Islands og helstu náttúraperlur í
landinu er ljóst að aðeins brot af
því vatnsafli sem talað hefur verið
um að virkja verður í reynd til ráð-
stöfunar. Risaálbræðsla á Austur-
landi með 500 þúsund tonna árs-
framleiðslu myndi taka til sín jafn-
mikið af raforku og nú er framleidd
í landinu. Fram era komnar metn-
aðarfullar og jákvæðar hugmyndir
um vetnissamfélag á íslandi, þar
sem innlend mengunarlaus orka
kæmi í stað jarðefnaeldsneytis. I
þessu skyni þyrfti að virkja og
framleiða tvöfalt meiri orku en
færi í umrædda risaálbræðslu. Það
mun reynast ærið viðfangsefni að
ná sátt um virkjanir sem til þarf í
þessu skyni, svo og til að bregðast
við vexti almenns markaðar. Al-
gjört óráð er að binda meiri orku
en þegar er orðið í málmbræðslum,
hvort sem er á Austurlandi eða
annars staðai'.
Hér þarf að skapa sátt um sjálf-
bæra orkustefnu sem lið í vist-
vænni atvinnuþróun á Islandi.
Slíku verkefni ættu forsvarsmenn
Austfirðinga að leggja lið í stað
þess að berja hausnum við stein.
Höfundur er alþingismaður.