Morgunblaðið - 08.05.1999, Blaðsíða 70

^70 LAUGARDAGUR 8. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
_______________UMRÆDAN______
Dyr náttúrunnar á Islandi
NÁTTÚRA íslands er ein-
stök. Ekkert land á jörðinni
er jafn ungt og ferskt eins og
ísland. Hér ægir saman jökl-
um og eldfjöllum, hógværum
gróðri og lítt grónum auðn-
um þar sem hægt er eigra
um vikum saman án þess að
verða manna var. Ný fjöll og
eyjar rísa og brim og skrið-
jöklar brjóta land og grafa
dali og víkur. Sumamóttin er
albjört með ótrúlegum litum
og skuggum og veturinn
Álimmur með leiftrandi norð-
urljósum og snöggum veðra-
brigðum.
Islenskri náttúru dugar
ekki minna en allt litrófið til
að tjá sig. Plöntu- og dýra-
ríkið hefur haft mjög skamman
tíma til að þróast hér í einangrun
frá meginlöndunum og sérhæfing
lífvera er á margan hátt óvenjuleg.
Auk landsins okkar berum við ís-
lendingar ábyrgð á hafsvæði sem
er rúmlega sjö sinnum stærra en
landið sjálft og erum nýbyrjuð að
kanna skipulega lífríki þessarar
víðáttu.
Náttúruhús
~ vantar
Ekki er að undra þótt margir út-
lendingar leggi mikið á sig til að
upplifa þessi undur. Kannanir sýna
að flestir ferðamenn sem dvelja
hér á landi eru fyrst og fremst
komnir til að upplifa náttúru Is-
lands. Sumir þeirra eru það vel
menntaðir og undirbúnir að þeir
komast af án innlendrar leiðsagn-
ar, en flestir þurfa þó leiðbeiningu.
Við eigum nokkra (allt of fáa) sér-
hæfða leiðsögu- og fræðimenn til
að leiða gesti okkar að leyndar-
dómum landsins. En almenningur
veit allt of lítið og gildir það einnig
um flest starfsfólk í ferðaþjónustu.
Skýringin er m.a. sú að náttúru-
fræðikennsla er lítil og náttúrusöfn
óburðug. Þar skortir öfluga mið-
stöð sem væri eins konar hlið inn í
leyndardóma náttúrunnar, bæði
fyrir ferðamenn og þá sem þjón-
usta þá, og ekki síður fyrirmynd og
bakhjarl náttúrustofnana um land
allt.
Vandaður undirbúningur
Fyrir áratug var unnið
mikið hugmynda- og undir-
búningsstarf, bæði af stjórn-
skipuðum nefndum og ekki
síður af áhugahópi um bygg-
ingu náttúruhúss sem Hið
íslenska náttúrufræðifélag
stofnaði til, en félagið hefur
barist fyrir máli þessu í
meira en öld! í árslok 1991
lá fyrir vandlega útfærð
hugmynd að öflugu náttúru-
húsi sem rísa skyldi í Vatns-
mýrinni í Reykjavík á lóð
sem var tekin frá fyrir það.
Ríkið, Reykjavíkurborg og
Háskóli íslands stóðu sam-
an að undirbúningnum og
hugðust byggja náttúruhús-
ið í sameiningu. Þar átti að hýsa
Náttúrufræðistofnun íslands, þær
rannsóknir sem þar eru stundaðar
og allt það safn einstakra náttúru-
muna sem hún varðveitir í óhent-
ugu húsnæði við Hlemm. Þar áttu
að auki að vera sýningar á öllum
sviðum náttúrufræðinnar, allt frá
alheiminum til örsmæðar atómsins.
Fyrirmyndin er sótt til nýrra nátt-
úru- og vísindasafna víða um lönd
sem hvarvetna vekja áhuga fólks á
öllum aldri og efla þekkingu þess.
Þar er m.a. nýtt alls kyns upplýs-
inga- og tölvutækni til að einfalda
flókna hluti og færa hið fjarlæga
nær fróðleiksfúsum gestum.
Alhliða náttúrufræðslumiðstöð
sem þessi er best komin á höfuð-
Náttúruhús
Fyrir nokkrum vikum
ákvað ríkisstjórnin að
setja aftur af stað und-
irbúning að byggingu
náttúruhúss í Vatns-
mýrinni í Reykjavík,
segja Þorvaldur Orn
Arnason og Sigurður
Sigurðarson. Við get-
um glaðst yfír því
að málið er aftur
á dagskrá.
borgarsvæðinu, gjarna í Vatnsmýr-
inni við fuglafriðlandið og í nánum
tengslum við hús það sem háskólinn
er að byggja yfir náttúrufræði-
kennslu og rannsóknir á hans veg-
um. Hluti af starfsskyldunum er
þjónusta við náttúrusetur um allt
land. Þar gætu erlendir gestir hafið
kynni sín af Islenskri náttúru áður
en þeir leggja leið sína um landið.
Þar gætu allir landsmenn skemmt
sér og nært andann, því flestir eiga
einhvem tímann erindi til höfuð-
borgarinnar. Það væri þó styst að
fara fyrir Reykvíkinga, enda stóð til
að borgin legði fram hluta af fjár-
magninu sem til þarf. Þetta ætti að
vera sanngjöm lausn fyrir alla ís-
lendinga.
Málið strandaði 1992
Þegar röðin kom að Alþingi að
veita málinu brautargengi á árinu
1992 fór eitthvað úrskeiðis. Þá náð-
ist ekki samstaða um að fara af
stað og áætlunin um veglegt nátt-
úrahús allra Islendinga grófst illu
heilli ofan í skúffu. Þá ríkti enn
kreppa og menn hræddir við að
fjárfesta og einnig varð vart við
hrepparíg sem svo-oft spillir góð-
um málum. Málið „gleymdis" og
undanfarin ár hefur ríkt þrúgandi
þögn um þetta mál þar til Ágúst
Einarsson lagði í tvígang fram fyr-
irspurn um málið á Alþingi. Nú er
kreppan afstaðin og ætti því að
vera hægt að fjármagna svo brýnt
framfaramál.
Nú er lag!
Fyrir nokkram vikum ákvað rík-
isstjómin að setja aftur af stað und-
irbúning að byggingu náttúrahúss í
Vatnsmýrinni í Reykjavík. Við get-
um glaðst yfir því að málið er aftur
á dagskrá. Vonandi hefjast fram-
kvæmdir sem fyrst og sú undirbún-
ingsvinna sem þegar hefur farið
fram kemur að notum. Þjóðin
skuldar landinu sínu fagra slíkt
menningar- og fróðleikssetur.
Höfundar eru Þorvaldur Öm Árna-
son, líffræðingur og framhalds-
skólakennari við Fjölhrautaskóta
Suðurncsja, og Sigurður Sigurðar-
son dýralæknir á Keldum.
Elliðaárnar, Orri og
UM NOKKURT
skeið hefur farið fram
umræða á síðum þessa
blaðs um laxastofn El-
liðaánna. Ég hef ekki
blandað mér í þessa
umræðu nema það að
ég skrifaði síðla í fyrra-
sumar um hugsanlegar
orsakir minnkandi
veiði tvö síðustu ár. Á
ársfundi Veiðimála-
stofnunar var ég svo
með fyrirlestur um
laxastoftiinn í Elliðaám
byggðan á rannsóknum
.. xmdangenginna ára og í
sumum atriðum ára-
tuga.
Því kom það mér í
opna skjöldu þegar Orri Vigfússon
stofnandi N-Atlantshafs laxavernd-
unarsjóðsins (NASF) fór að reka í
mig homin í blaðagrein (Mbl. dags.
10/4) sem átti að vera svar til þriðja
aðila. Þeim staðlausu aðdróttunum
þarf að svara þó óljúft sé.
Á ársfundinum beindi Orri Vig-
fússon til mín spumingu um hvort
laxastofninn í Elliðaám væri nátt-
úralegur samkvæmt skilgreiningu
vinnunefndar Alþjóða
hafrannsóknaráðsins
um laxveiðar. Mitt
svar var að ég vissi
ekki undir hvaða skil-
greiningu þær myndu
flokkast en þóttist þá
vita og veit nú ennbet-
ur eftir að hafa lesið
þessar skilgreiningar
aftur að varla er nokk-
ur laxastofn í ám við
N-Atlantshaf sem fell-
ur að ströngustu skil-
greiningunni (skil-
greindir vora hópamir
wild, native,
naturalized, stocked
og escaped salmon).
Þá kallar Orri það að
ég hafi „vísað slíkum forsendum á
bug“ eins og hann orðar það.
Hvaða forsendum vísaði ég á bug?
Því er við að bæta að ég og starfs-
félagar mínir á Veiðimálastofnun,
komum fyrstir manna með aðvar-
anir um hættu af stofnablöndun og
höfum linnulaust verið með áróður
í þá vera, löngu áður en Orri var
hættur stjórnarsetu í Silfurlaxi
sem var sú hafbeitarstöð sem mest
Elliðaárnar
Tilgangur minn er og
hefur verið, segir
Þórólfur Antonsson, að
koma á framfæri upp-
lýsingum um físki-
stofna vatnakerfís
Elliðaánna, byggðum
á rannsóknum.
gaf af flökkulaxi (escaped salmon) í
íslenskar ár. Einnig stuðlaði Orri
þá enn að sleppingum seiða á fisk-
geng svæði í vatnakerfi þar sem
hann hafði ítök, þrátt fyrir efa-
semdir rannsakenda um ágæti
þeirra.
Orri reynir einnig að gera mig
tortryggilegan vegna spumingar
sem kom frá Kristjáni Guðjónssyni
formanni SVFR sem hafi „gert al-
varlegar athugasemdir við mat á
veiðiálagi“. Allir fundarmenn (nema
Þórólfur
Antonsson
NASF
þá kannski Orri) heyrðu að það varð
smá misskilningur með tvo y-ása á
mynd sem sýndi fjölda stangardaga
og veiði á stöng í gegnum tíðina
(myndin fjallaði ekki um veiðiálag).
Þegar Kristján hafði fengið skýr-
ingu á þessu báðum við hvor annan
afsökunar á misskilningnum og þar
með lauk því. Hvað gengur Orra til?
Þá gerir Orri því skóna að um-
fjöllun mín hafi miðað að því að
henta fyrst og fremst raforkusjón-
armiðum. Tilgangur minn er og hef-
ur verið að koma á framfæri upplýs-
ingum um fiskistofna vatnakerfis
Elliðaánna, byggðum á rannsókn-
um. Þessar niðurstöður er allar
hægt að fá á Veiðimálastofnun. Þær
era opnar bæði þeim sem era fylgj-
andi og andvígir rafstöð við Elliða-
ár. Enda hafa báðir hópar vitnað til
þeirra. En ég hef hins vegar sagt
víða, m.a. við Orra, að rafstöðin sé
búin að vera óbreytt í 70-80 ár og
því sé ekki hægt að kenna henni um
hnignun laxastofnsins síðustu örfá
ár. Jafnvel tel ég að borgaryfirvöld
geti notað það sem átyllu til að líta
framhjá mörgum öðram þáttum
sem hrjá ámar ef þau loka rafstöð-
inni. Því verði að horfa á málið í
oðamon
Akranes:
Rafþjónusta
Sigurdórs
Borgarnes:
Glitnir
Snaafellsbaar:
Blómsturvallir
Grundarfjörður:
Guöni Hallgrfmsson
Stykkishólmur:
Skipavfk
Búðardalur:
Ásubúö
ísafjörður:
Póllinn
Hvammstangi:
Skjanni
Sauðárkrókur:
Rafsjá
jörður:
Torgiö
Akureyri:
' jósgjafinn
lúsavfk:
'ryggi
Vopnafjörður:
Rafmagnsv.
Árna M.
Neskaupstaður:
Rafalda
Reyðarfjörður:
Rafvólaverkst.
Árna E.
Egilsstaðir:
Sveinn
Guðmundsson
Breiðdalsvík:
Stefán N.
Stefánsson
Höfn í Hornafirðl:
Króm og hvítt
Vík í Mýrdal:
Klakkur
Vestmannaeyjar:
Tréverk
Hvolsvöllur:
Rafmagnsverkst. KR
Helia:
Gilsá
Seifoss:
Árvirkinn
Grindavfk:
Rafborg
Garður:
Raftækjav. Sig
Ingvarss.
Keflavfk:
Liósboginn
Hafnarfjörður:
Rafbúö Skúla,
Álfaskeiöi
SMITH &
NORLAND
Nóatúni 4
105 Reykjavík
Sími 520 3000
www.sminor.is
heild en ekki einstakan þátt. Raun-
ar held ég að með atgangi sínum við
að halda sér í ljósi fjölmiðla hafi
Orra tekist upp á síðkastið að
sundra þeim sem vilja vernda El-
liðaámar, en við því máttum við
síst.
Hvað er NASF?
Ég hef lengi verið þeirrar skoð-
unar að rannsakendur á náttúra fs-
lands og náttúraverndarsamtök
ættu samleið í að koma í veg fyrir
ágang á lífríki og eyðileggingu þess.
Vísindamenn þurfa að nálgast slíka
hluti eftir vissum leikreglum. Þeir
þurfa að rannsaka, meta niðurstöð-
ur og koma með ábendingar og til-
lögur á granni þeirra. Náttúra-
vemdarsamtök nálgast málin oft frá
öðram sjónarhomi, s.s. tilfinninga-
gildum eða þá að þau vitna beint tO
rannsóknaraðila. Því hefur mér ver-
ið hugsað til þess, hvað er NASF og
á hvaða granni starfa þau samtök?
Hví vilja samtökin í öðru orðinu
nota niðurstöður rannsókna okkar
og í hinu orðinu gera þær tortryggi-
legar og jafnvel hafna rannsóknum?
Eða er North Atlantic Salmon
Fund bara einn maður sem talar út
frá brjóstinu hverju sinni? í fram-
haldi af þessum hugleiðingum vil ég
spyrja stjóm NASF beint eftirfar-
andi spurninga sem ég vonast til að
fá skýr svör við:
1. Hverjir era í rannsóknarhópi
NASF um Elliðaárnar?
2. Hvar er hægt að nálgast greinar-
gerðir rannsóknarhóps NASF um
Elliðaár, sem Orri hefur gefið í
skyn að séu til?
3. Hverjir era í stjóm NASF á ís-
landi og hver er hennar ábyrgð á
því sem talsmaðurinn lætur frá sér
fara?
4. Hver era lög samtakanna eða
starfsreglur?
5. Er hægt að fá endurskoðaða
reikninga NASF fyrir síðustu ár og
þannig skoða fjárstreymi samtak-
anna?
6. Hverjir era samstarfsaðilar
NASF út um víðan heim eins og lát-
ið hefur verið að liggja og í hverju
er það samstarf fólgið?
Ég hefði gjarnan viljað fá nöfn og
heimilisföng svo ég geti sjálfur haft
samband við þessa aðila og leitað
þeirra upplýsinga sem NASF er
stundum að vitna til án þess að
heimilda sé getið.
Höfundur vinnur á Vciðimálastofn
un við rannsóknir á fiskistofnum.