Morgunblaðið - 03.03.2001, Blaðsíða 29

ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. MARS 2001 29
ÞAÐ er greinilegt að Rannsóknar-
stofa í kvennafræðum hitti í mark
með því að halda ráðstefnu um konur
og Balkanstríðin. Hátíðarsalur Há-
skóla Íslands var þéttskipaður í gær-
dag við upphaf ráðstefnunnar sem
hófst stundvíslega klukkan tvö með
sýningu myndbandsverksins Elegy.
Yugoslavia Why? eftir listakonuna
Rúrí. Myndbandsverkið, sem er frá
árinu 1999, leiddi ráðstefnugesti á
áhrifaríkan máta að efni ráðstefn-
unnar.
Að því loknu bauð Irma Erlings-
dóttir, forstöðumaður Rannsóknar-
stofu í kvennafræðum, ráðstefnu-
gesti velkomna og ekki síst
framsögumenn ráðstefnunnar, þær
Zarönu Papic frá Serbíu, Vesnu Kes-
ic frá Króatíu og Vjollcu Krasniqi frá
Kosovo. Irma benti í erindi sínu á
mikilvægi þess fyrir Íslendinga að
leiða hugann að atburðunum á Balk-
anskaga, þeir væru fjarri því að vera
okkur óviðkomandi. Alþjóðavæðingin
hefði enn frekar þurrkað út áhrif
landfræðilegrar fjarlægðar.
Hvernig vildu atburðirnir til?
Irma kynnti síðan til sögunnar
fyrsta framsögumann ráðstefnunnar,
Zarönu Papic. Zarana, sem er aðstoð-
arprófessor í mannfræði við háskól-
ann í Belgrad, er kunn fyrir baráttu
sína fyrir kvenréttindum og gegn
þjóðernishyggju á Balkanskaga auk
starfa sinna sem fræðimaður.
Hún sagði í erindi sínu að hún hefði
frekar áhuga á að svara því hvernig
atburðirnir á Balkanskaga vildu til en
hvers vegna og benti á að áhugavert
væri að velta því fyrir sér, ekki til að
velta sér upp úr illsku Serba, heldur
til að vara aðra við. „Að mínu mati
getur hið sama gerst alls staðar ann-
ars staðar.“
Zarana sagðist vilja reyna að skilja
hvernig orðræða haturs og illsku
varð að venju eftir að gamla Júgó-
slavía liðaðist sundur og stríðsátök
hófust á Balkanskaga. Til að hjálpa til
við skilning á því beitti hún fræðileg-
um líkönum. Annars vegar líkani sem
lýsti þjóðfélagsgerð kommúnismans.
Hugmyndafræði þess byggðist á því
að kommúnismi væri hin fullkomna
hugmyndafræði sem hefði það að
marki að útiloka andstæðu sína, kap-
ítalismann. Þessi tími hefði einkennst
af tvíhyggju, því kommúnisminn
hefði alltaf kallast á við andstæðu
sína, kapítalismann.
Breyting á hugmyndafræði
Með falli hans hefði hins vegar
þessi þjóðfélagsgerð þurrkast út og
við tekið hugmyndafræði sem hafn-
aði tvíhyggjunni og liti á þjóðina sem
einn líkama, eina heild. Látið hefði
verið að því liggja að allri hugmynda-
fræði hefði verið hafnað og þess í stað
byggðist þjóðfélagsgerðin nú á göml-
um „lögmálum“. Í þessari þjóðfélags-
gerð miðaði allt að því að hreinsa and-
stæðing hins eina rétta út. Þar á
meðal þá sem ekki væru af réttum
kynþætti, eða kyni. Í orðræðu hreins-
unar væri hins vegar ákveðin þver-
sögn fólgin því hreinsun fæli í sér alls
kyns ofbeldisverk, þ. á m. nauðgun
kvenna.
Í þessu nýja þjóðfélagi hefði líka
öllum fyrri gildum, t.d. siðferðisleg-
um gildum, verið hafnað og sömuleið-
is hefðu tengsl sem áður voru góð og
gild, t.d. hjónaband milli fólks af mis-
munandi þjóðerni, verið bannfærð.
Staða kvenna breyttist
er Júgóslavía leið undir lok
Að máli Zarönu loknu tók Vesna
Kesic við. Vesna hefur í skrifum sín-
um m.a. rannsakað ofbeldi gegn kon-
um í stríðsátökum og samspil þjóð-
ernishyggju og nauðgana. Hún hefur
og viðamikla reynslu af sálfræðiráð-
gjöf við stríðsfórnarlömb. Í erindi
sínu lýsti Vesna því hvernig staða
kvenna, í lagalegum og pólitískum
skilningi, breyttist eftir að kommún-
isminn féll. „Í Júgóslavíu fyrrverand-
ihöfðu konur alls kyns réttindi sem
konur í ýmsum vestrænum löndum
gerðu tilkall til, svo sem jöfn laun á
við karlmenn og rétt til fóstureyð-
inga.“
Vesna sagði að við fall Júgóslavíu
hefði þessi staða gjörbreyst og at-
hyglisvert væri að velta fyrir sér
hvers vegna þær hefðu orðið fórnar-
lömb stríðsins með svo hrottalegum
hætti sem raun bar vitni.
Vesna lagði tvær skýringar fram.
Annars vegar hafi öll réttindi sem
konur hafi haft í gömlu Júgóslavíu
komið að ofan og verið byggð inn í þá
ríkisgerð sem henni tilheyrði. Rétt-
indin hafi ekki verið sérleg kvenrétt-
indi heldur tilheyrt ríkinu. Því var
ansi auðvelt að taka þau í burtu þegar
Júgóslavía liðaðist í sundur.
Þá urðu til ríki sem byggðust á
þjóðerni og þar sé komin hin skýr-
ingin á því að konur urðu fórnarlömb.
Konur hafi verið gerðar að tákngerv-
ingi þjóðernis, líkt og tíðkast hefur
fyrr, og orðið hentug fórnarlömb fyr-
ir óvini þessa þjóðernis.
Endurskilgreining á ofbeldi
eina jákvæða afleiðing stríðsins
Vesna sagði einu jákvæðu afleið-
ingu átakanna á Balkanskaga vera að
ofbeldishugtakið hefði verið endur-
skilgreint og kynferðisglæpir gegn
konum féllu nú þar undir.
Vjollca Krasniqi, bókmennta- og
félagsfræðingur, færði ráðstefnu-
gesti enn nær átökunum á Balkan-
skaga því hún býr í Pristina í Kosovo
þar sem ástand er mjög ótryggt og
alþjóðleg bráðabirgðastjórnsýsla fer
með völdin. Vjollca er Kosovo-Albani
og sagðist hafa upplifað það sjálf
hvernig væri að tilheyra menningu
hins útilokaða.
Vjollca benti á að umræður væru
afar mikilvægar til skilnings á hörm-
ungunum á Balkanskaga, þar með
taldar umræður eins og á ráðstefn-
unni í Reykjavík.
Að loknum erindum kvennanna
þriggja tóku við pallborðsumræður
þeirra með þátttöku Vals Ingimund-
arsonar, sagnfræðings og Unnar Dís-
ar Skaptadóttur mannfræðings. Í
þeim varpaði Unnur Dís m.a. þeirri
spurningu fram hvernig sjálfsmynd
þjóðar verður til og tengslum hennar
við kynferði. Í svari sínu benti Vesna
á að hugtakið þjóð væri hugtak sem
hefði verið búið til af manneskjum og
væri því engin óyggjandi sannindi,
ekki frekar en skilgreiningar kyn-
ferðis. Hugtökin ættu sér því ýmis-
legt sameiginlegt, ekki síst ákveðna
feðraveldishugsun.
Áhrif stríðsins á líf kvenna
Eftir hlé var komið að sýningu
brots úr heimildamynd Susan Muska
og Grétu Ólafsdóttur sem fjallar um
fórnarlömb átakanna í Kosovo. Susan
og Gréta eru þekktar fyrir mynd
sína, Brandon Teena Story. Í máli
þeirra kom fram að þær vildu gera
mynd sem sýndi áhrif stríðsins á líf
kvenna. Við gerð myndarinnar, sem
reyndar er enn ólokið, sóttu þær
flóttamannabúðir heim og tóku viðtöl
við á annað hundrað kvenna. Þær
völdu síðan nokkrar úr og fylgdust
með þeim er þær sneru til baka á sín-
ar heimaslóðir.
Myndbrotið sem sýnt var á ráð-
stefnunni sýndi vel þær hörmungar
sem fórnarlömb stríðsins ganga í
gegnum en einnig hvernig orðræða
stríðs breiðist til allra er upplifa það.
Myndskeið af börnum syngjandi hat-
urssöngva eru til marks um það.
Að lokinni sýningu myndarinnar
var efnt til pallborðsumræðna sem
fjölmargir gestir úr salnum tóku þátt
í.
„Getur
gerst alls
staðar“
Á fjölsóttri ráðstefnu Rannsóknarstofu í
kvennafræðum um konur og Balkanstríðin
fléttaðist saman reynsla fræðimanna frá
ríkjum Balkanskagans og listamanna frá
Íslandi og Bandaríkjunum. Sigríður B.
Tómasdóttir fylgdist með. Morgunblaðið/Jim SmartZarana Papic með framsögu á ráðstefnunni Konur og Balkanstríðin en Vjollca Krasniqi og Vesna Kesic hlýða á.
Ráðstefna um konur og Balkanstríð á vegum Rannsóknarstofu í kvennafræðum