Morgunblaðið - 03.03.2001, Blaðsíða 46

MENNTUN
46 LAUGARDAGUR 3. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
I
nnan veggja rannsókn-
arstofa hins virta há-
skóla Johns Hopkins í
Baltimore, þar sem
hver nýjungin í lækna-
vísindum rekur aðra, eru um 42
þúsund mýs. Fróðir menn segja
að mýs lifi ekki nema tvö til
þrjú ár, en þær afkasta miklu á
þeim tíma, til dæmis geta þær
eignast heilan hóp af af-
kvæmum á þriggja vikna fresti.
Háskólinn er að undirbúa kaup
á byggingu, þar sem hægt væri
að geyma samtals 140 þúsund
mýs, rottur
og önnur
nagdýr. Er
nema von að
vísinda-
mönnum
hrjósi hugur
við þeirri til-
hugsun að
skrá hverja
og eina mýslu og líðan hennar?
Þetta þurfa þeir nú samt að
fara að gera fljótlega, ef ný
ákvæði um aðbúnað tilrauna-
dýra ganga í gildi næsta haust.
Fyrir tveimur árum höfðuðu
samtök dýravina mál á hendur
bandaríska landbúnaðarráðu-
neytinu. Samtökin voru ósátt
við að rottur, mýs og fuglar,
sem vísindamenn nota til rann-
sókna, féllu ekki undir dýra-
verndunarlög frá 1966. Og í
október í fyrra gafst landbún-
aðarráðuneytið upp fyrir mál-
sókn dýravinanna og samþykkti
að þau ákvæði skyldu einnig ná
yfir mýs, rottur og fugla. Að
vísu ákvað Clinton fyrrverandi
forseti að þetta nýja sam-
komulag myndi ekki taka gildi
fyrr en í fyrsta lagi í október á
þessu ári, en Johns Hopkins
hefur gengið fram fyrir skjöldu
og höfðað mál til að koma í veg
fyrir að hugmyndirnar verði
nokkurn tímann að veruleika.
Af fréttum er erfitt að merkja
að vísindamennirnir hjá Johns
Hopkins séu sérstaklega vondir
við dýr. Þeir segjast reyndar
alltaf hafa búið vel að nagdýr-
unum sínum og fuglunum, enda
alls ekki æskilegt að stunda
læknisfræðilegar rannsóknir á
soltnum og köldum dýrum. Þeir
þurfti hraust dýr, svo ekki komi
skekkja í útreikningana vegna
veiklu í mýslunum.
Það er hins vegar ekki furða
að vísindamenn kvíði mjög gild-
istöku nýju reglnanna. Hjá
Johns Hopkins eru mýsnar 42
þúsund (það var reyndar fyrir
nokkrum vikum og aldrei að
vita hversu margar hafa bæst
við síðan!), rotturnar þeirra um
3000 og fuglarnir um 300. Þetta
telst þó ekki mikið þegar litið er
til þess, að í Bandaríkjunum öll-
um notuðu vísindamenn um 23
milljón rottur og mýs árið 1999
og búist er við að nagdýr á
rannsóknarstofum verði um
34 milljónir árið 2003. Menn
geta rétt ímyndað sér vinnuna
sem felst í því að halda skrá
yfir hvert dýr, með upplýs-
ingum um hvaða tilraunir það
er notað í og hvernig líðan
þess er, eins og nýju regl-
urnar gera ráð fyrir. Þar að
auki á að skikka menn til að
gera skriflega grein fyrir
hvort hægt væri að fram-
kvæma tilraunina án þess að
styðjast við dýr. Þetta segja
vísindamenn kosta fjölda
starfsmanna og líklega þurfi
rannsóknarstofur í Bandaríkj-
unum að verja um 80 til 90
milljónum dollara á ári í
kostnaðarsama skýrslugerð.
Svona litlum 7–8 milljörðum
króna. Þeim peningum þykir
vísindamönnunum betur varið
til rannsókna.
Lögmaður Johns Hopkins,
Estelle Fishbein, gengur svo
langt í fjölmiðlum að segja að
dýravinirnir muni ekki sætta
sig við hertar reglur um að-
búnað tilraunadýra, heldur
stefni þeir leynt og ljóst að því
að koma í veg fyrir að hægt sé
að nota dýr við læknis-
fræðilegar rannsóknir. Það sé
fásinna að halda því fram að
virtar stofnanir á borð við
Johns Hopkins þurfi ekki að
hafa neinar áhyggjur af fram-
vindu mála, af því að þar á bæ
sé þegar ágætlega búið að
dýrunum. Reglurnar gangi
einmitt út á að þrengja að
starfsemi rannsóknarstof-
anna, jafnvel þótt ekkert sé
upp á þær að klaga að þessu
leyti.
Það fer ekkert á milli mála
að mýslur eru litlar og ægi-
lega sætar í teiknimyndunum
og sumar, eins og t.d. Mikki
mús, hafa náð til æðstu met-
orða í heimi kvikmyndanna. Í
góðri bók segir líka að öll dýr-
in í skóginum eigi að vera vin-
ir. Það er svo sem gott og
blessað, en þeir sem horfa
ekki lengra en í stóru teikni-
myndamúsaraugun gleyma
tilgangi dýratilraunanna. Vís-
indamenn Johns Hopkins-
háskólans, eins og þúsundir
starfsbræðra þeirra, nota dýr
við læknisfræðilegar tilraunir
í leit sinni að lækningu á ýms-
um þeim sjúkdómum sem hrjá
mennina, hvort sem það er
sykursýki eða alzheimer,
parkinsons, alnæmi eða
brjóstakrabbamein.
Það er erfitt að sjá hvar
þetta endar ef illmögulegt
reynist að leita svara við
læknisfræðilegum vanda-
málum með dýratilraunum.
En mýsnar verða vonandi
seint jafn réttháar manninum.
Mýs um-
fram menn?
Það fer ekkert á milli mála að mýslur
eru litlar og ægilega sætar í teiknimynd-
unum og sumar, eins og t.d. Mikki mús,
hafa náð til æðstu metorða í heimi kvik-
myndanna. Í góðri bók segir líka að öll
dýrin í skóginum eigi að vera vinir. Það
er svo sem gott og blessað, en þeir sem
horfa ekki lengra en í stóru teikni-
myndamúsaraugun gleyma tilgangi
dýratilraunanna.
VIÐHORF
Eftir Hönnu
Katrínu
Friðriksson
hkfridriksson-
@ucdavis.edu
ÍDAG leggjum við myndarlegatil söfnunar Krabbameins-félagsins. Svo vel hefur þaðfélag sannað sig í verki í hálfa
öld að þjóðarstolt hlýtur að kallast.
Félagið vekur athygli á
því að þriðji hver Ís-
lendingur greinist með
krabbamein einhvern
tímann á lífsleið sinni
eða einn af hverjum
þremur. En ég hef
einnig lesið upplýsing-
ar frá öðrum sem vilja
liðsinna. Ég las spurn-
inguna: „Hvað þýðir 3
af hverjum 3 sleppa
ekki?“ Þessi spurning á
sér einfalt og rökrétt
svar, sem sé að enginn
sleppi. Það átti sá sem
skrifar þó væntanlega
ekki við heldur að ekki
slyppu allir þrír af
hverjum þremur. Það er nefnilega
ekki það sama að segja „3 af hverj-
um 3 sleppa ekki“ og „ekki sleppa 3
af hverjum 3“. Sagan er til að minna
á samspil stærðfræði (hér rökfræði)
og málsins sem við tölum. Ekki til
að ráðast að neinum heldur til þess
að vekja athygli á því hvernig við
orðum og hvers konar orðaforða við
búum yfir.
Orðaforði manna er mismunandi
og einnig sviðin þar sem við erum að
auka orðaforða okkar eða jafnvel
skapa ný orð. Margt bendir til að
beint samband sé milli virks orða-
forða og eftirtektar einstaklings á
þeim sviðum sem orðin koma að
gagni. Við verðum leikin í að ræða
um sum málefni og gefum okkur um
leið tækifæri og tóm til þess að læra
meira um þau. Þar með er talið að
bæta við orðaforða okkar þar. Þetta
er einn anginn af því að ríkidæmi
kalli á meira ríkidæmi.
Hið sama á við um andhverfurnar.
Við þekkjum lítið til sumra sviða, er-
um jafnvel hálfsmeyk við þau og
notum orð þaðan í óljósri merkingu
eða beinlínis rangt. Það dregur úr
okkur kjark við að tjá okkur um
þessi svið og leita eftir frekari þekk-
ingu þar samfara auknum orða-
forða.
Það læra börnin sem fyrir þeim er
haft og við þau er um
talað. Einkum á þetta
við um næsta um-
hverfi, en í lífi margra
barna eru barnaþættir
í sjónvarpi, myndbönd
og leikskólar ekki síð-
ur áhrifavaldar en
allra næsta fjölskylda.
Þau kynnast vissum
sviðum lífsins ekki að-
eins með því að taka
eftir þeim heldur með
því að heyra fullorðna
tala um þau, nema
orðaforðann og reyna
sig á honum. Og eft-
irtekt hinna fullorðnu
þegar börn geta tjáð
sig um eitt og annað hvetur börnin
til enn frekari dáða á þessum svið-
um. Þegar börn eldast tekur við ým-
iss konar tómstundastarf og svo að
sjálfsögðu þær umræður sem skól-
inn býður í kennslustundum.
Orðaforði í stærðfræði
Foreldrum er almennt talsvert í
mun að börn þeirra læri að tala
skýrt og rétt og eignist verulegan
orðaforða til þess að nýta í sam-
skiptum við aðra. En það er ekki
öruggt að foreldrar geri sér ljóst að
orðaforði þeirra sjálfra eða það sem
fyrir barninu er haft af myndefni og
hljóðefni sé hugsanlega takmark-
aðra en áhugi barnsins og umhugs-
un kallar eftir og að val á umræðu-
efni afmarki þann heim sem barnið
lærir að þekkja vel, taka eftir og
íhuga. Engum dettur í hug að
þrengja að hugmyndaheimi barna á
þennan hátt en við hugleiðum e.t.v.
ekki alltaf nógu skýrt hvers konar
tæki okkar eigin orðaforði er og að
þetta tæki dugi hugsanlega ekki
nægilega vel á öllum sviðum sem
eru þó eftirtektarverð. Fátt lærum
við eins vel og það sem fellur eðli-
lega að því sem við þegar þekkjum
nokkuð, það sem við sjáum nýtast í
kringum okkur og einhvern veginn
vera sjálfsagt mál. Stærðfræðingur-
inn Seymour Papert vakti talsverða
athygli fyrir rúmum tveimur ára-
tugum þegar hann var að bera sam-
an aðstæður til að læra frönsku í
Frakklandi og svo aftur í banda-
rískri skólastofu hjá kennara sem
bæði þekkti lítið til fransks sam-
félags og menningar og var stirður í
tali og framburði. Papert var reynd-
ar ekki sérstaklega að beina sjónum
að frönskukennslu heldur stærð-
fræðikennslu en notaði myndlík-
inguna. Hann býr í Bandaríkjunum
og var að vekja athygli á þeim að-
stæðum sem mörg börn búa við og
áður hefur verið bent á varðandi of
algenga kennslu þar í landi, þ.e. að
kennarinn þekkir lítt til stærðfræði-
menningar og er auk þess of stirður
í hugtökum og stærðfræðiheitum til
þess að beita lipurlega í tali og verk-
um. Papert lét sig dreyma um
stærðfræðilandið sem væri þannig
að börnum gæfist kostur á að upp-
götva og læra stærðfræði á sama
hátt og börn læra frönsku í frönsku
umhverfi. Hann og mörg hundruð
aðrir fræðimenn og kennarar hafa
unnið að slíku og það sem flestir
kannast líklega við í þessa veru er
forritunarmálið Logo. Auðvitað er
það ekki eina leiðin en býsna öflug
eigi að síður.
Val orða mikilvægt
Fyrir tveimur árum hlýddi ég á
fyrirlestur í Norræna húsinu þar
sem ung kona sagði frá vetursetu
sinni í báti við Grænlandsströnd.
Þetta var mjög áhugaverð frásögn
og skemmtilegar myndir fylgdu. En
eftir því sem leið á fyrirlesturinn fór
ég að hlusta meira og meira á mál-
far hennar, val orða og hvernig hún
sagði frá hversdagslegum viðburð-
um í einlitum dögum skammdegis-
ins þarna á norðurhjara. Það sló mig
hve mál hennar var þrungið orðum
um fjarlægðir, stærðir, tíma og
fleira það sem vissulega skipti máli
þarna en er þó engan veginn öruggt
að komi fram í orðavali allra sem
segja frá. Hún talaði á vissan hátt
stærðfræðimál áreynslulaust og í
fullu samhengi. Hún notaði stærð-
fræðihugtök og orð til þess að gera
kringumstæður allar betur ljóslif-
Líf í tölum IX/ Gnægð tilefna til „stærðfræðiviðræðna“
er í umhverfinu. Anna Kristjánsdóttir fjallar hér um að
vera læs á stærðfræði og kennslu í þessu mikilvæga fagi.
Tölur í tali fólks
 Draumur um land þar sem börn
læra stærðfræði á jafneðlilegan
hátt og íslensku: Stærðfræðiland
Anna
Kristjánsdóttir
SAMKVÆMT endurnýjaðri aðal-
námskrá fyrir grunnskóla frá
haustinu 1999 er gert ráð fyrir nýj-
um námsþætti, svonefndri lífsleikni,
en hún tekur til siðmenntunar
barna og unglinga. Ári áður hófst
kennsla í Laugalandsskóla í Holta-
og Landsveit í Rangárvallasýslu
þar sem fram fóru heimspekilegar
samræður með eldri nemendum
sem ætlað var að uppfylla sömu
markmið og sett eru fram í aðal-
námskránni. Kennari í lífsleikni í
Laugalandsskóla er Stefán Er-
lendsson sem er menntaður í heim-
speki. Hann hóf einnig að kenna
yngri nemendunum lífsleiknina sl.
haust þegar nýja námskráin tók að
fullu gildi, en að hans sögn fer sú
kennsla fram undir sömu formerkj-
um, þótt tekið sé mið af aldri og
þroska og notað námsefni við hæfi.
Heimspekileg samræða er kennslu-
aðferð sem miðar að því að þjálfa
gagnrýna hugsun og auðvelda og
dýpka skilning á hugtökum og við-
horfum. Reynt er að hvetja nem-
endur til að hugsa rökvíslega um
ástæður breytni og forsendur við-
horfa. Þegar best tekst til í samræð-
um af þessu tagi skapast „samræðu-
félag“ þar sem ríkir gagnkvæm
virðing og skilningur enda þótt
skoðanir séu skiptar.
Hugsi yfir lífsleikni
Til umfjöllunar hafa verið ýmis
siðferðileg málefni úr nánasta um-
hverfi nemenda sem snerta áhuga-
svið þeirra og reynsluheim, með það
í huga að gerður sé skýr grein-
armunur á leikreglum og lífsgildum.
Sem dæmi má nefna umræðuefni
eins og vináttu, ást, ábyrgð, skyld-
ur, frelsi, skólareglur, boð og bönn,
ofbeldi í sjónvarpi, klám, vændi, ein-
elti, reykingar, tískuna, umferðina
og margt fleira. Fyrst í stað var
ekkert hentugt námsefni tiltækt og
var nemendum þá stundum gefinn
kostur á að velja umræðuefni, sem
gafst jafnan vel. Síðastliðið haust
kom út hentug bók til kennslunnar
eftir Matthías Viðar Sæmundsson
og Sigurð Björnsson, Hugsi: Um
röklist og lífsleikni, sem stuðst hef-
ur verið við. Jafnframt hefur verið
unnið með bók spænska heimspek-
ingsins Fernandos Savater, Sið-
fræði handa Amador sem kom út
fyrir síðustu jól. Í þeirri bók ræðir
höfundur við 15 ára gamlan son
sinn, þar sem fram kemur m.a. að
siðfræði er ekki eingöngu fag fyrir
þá sem vilja leggja stund á heim-
speki í háskólum heldur er hún öðru
fremur lífslist sem fólgin er í að
uppgötva hvernig lifa skuli góðu lífi.
Fyrir nokkru var til umræðu í
Heimspekilegar
samræður nemenda
Hellu. Morgunblaðið.