Morgunblaðið - 20.12.2001, Blaðsíða 36

LISTIR
36 FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
EFTIR að hafa séð heimildarmynd
Þorgeirs Guðmundssonar Ham – lif-
andi dauðir, sem sýnd er í Háskóla-
bíói á vegum Filmundar, hef ég sann-
færst um að það er í heimildar-
myndagerðinni sem mesta gróskan
ríkir í íslenskri kvikmyndagerð um
þessar mundir. Heimildarmyndir á
borð við Lalla Johns, Fiðluna og
Braggabúa sem sýndar hafa verið á
árinu bera hver um sig vitni um fag-
mennsku og tilfinningu fyrir miðlin-
um sem unnið er með um leið og tekið
er á ákveðnum hliðum okkar veru-
leika, þær gaumgæfðar og samhengi
þeirra dregið fram. Ham – lifandi
dauðir skipar sér tvímælalaust í
þennan hóp áhugaverðra heimildar-
mynda, en þar hefur Þorgeir Guð-
mundsson unnið á snjallan hátt úr
nýju og eldra efni og búið til eftir-
minnilega og bráðskemmtilega kvik-
mynd um lifandi og samtímalegt efni.
Viðfangsefnið er sem sagt íslenska
rokksveitin Ham, sem starfandi var á
árunum 1988 til 1994 og lagði mark
sitt á íslenskt rokklandslag með ögr-
andi ásjónu og kraftmiklu rokki.
Sveitin kom að mörgu leyti eins og
þruma úr heiðskíru lofti inn í íslensk-
an tónlistarheim, þar var að grunn-
inum til sótt í hrynþunga og and-
styggðarviðmót þungarokksins, og sá
grunnur meðhöndlaður af nýbylgju-
legri endurnýjun og írónískri fjar-
lægð og innan þess rýmis fékk tónlist-
argleði og hamslaus kraftur að leika
lausum hala. Frá upphafi tileinkaði
sveitin sér samræmdan „performans“
sem viðhafður var á sviði, í lagatext-
um, útgáfum, tónlistarmyndböndum
og hvar sem til sveitarinnar sást og
var sá háttur ekki beinlínis viðhafður
með það í huga að ávinna sveitinni al-
mannahylli. Undir þessu gervi
kraumaði síðan sá séríslenski húmor
sem ef til vill var innsta eðli Ham.
Það er því bitastæður efniviður
sem höfundar heimildarmyndarinnar
ganga að, nú þegar rétt er komin and-
artaks söguleg fjarlægð á fyrirbærið.
Í myndinni leggja Þorgeir og sam-
starfsmenn hans sig í líma við að
draga fram hinn sérstaka persónu-
leika hljómsveitarinnar og meðlima
hennar, og með því ganga þeir að
mjög skemmtilegum efniviði vísum.
Kallaðir eru til viðmælendur, sem
fylgdust með sveitinni á sínum tíma,
eða voru viðriðnir hana á einhvern
hátt, og eru þessi viðtöl hvert öðru
fróðlegra og hnyttnara. Þar fær leik-
stjórinn fram marga gullmola sem
gefa framtakinu sem slíku og auðvit-
að myndinni aukið vægi. Það er
kannski engin tilviljun að margir
þessara viðmælenda hafa öðlast virð-
ingarstöðu í íslenskum tónlistar- og
menningarheimi, og alþjóðlegum í til-
felli Bjarkar Guðmundsdóttur sem
lýsir „fílingnum“ á Ham-tónleikum
mjög fjálglega. Auk viðtalanna sem
tekin eru fyrir myndina, og upptaka
frá þrennum tónleikum sem Ham
kom saman á ný til að halda í sumar
hefur leikstjórinn unnið úr eldra efni,
m.a. upptökum sem Þorkell Harðar-
son gerði fyrir myndina Ham í
Reykjavík, og kveðjutónleikamynd-
ina Ham lengi lifi frá 1994. Þá birtist í
myndinni ógrynni ljósmynda, sjón-
varpsefnis og ýmissa heimilda frá
ferli sveitarinnar sem skeytt er inn í
frásagnir og tónleikaatriða af mikilli
vandvirkni. Í meðförum leikstjórans
verður úr þessu þétt heild, sem hefur
dýpt vegna eldra efnis, fjarlægð og
yfirsýn vegna hins nýja efnis og síðast
en ekki síst sterk tónlistaratriði í full-
komnum upptökum frá tónleikunum í
sumar.
Í byggingu myndarinnar mynda
framlínumennirnir Sigurjón Kjart-
ansson og Óttarr Proppé dularfulla
miðju sem sífellt er reynt að nálgast
og skilgreina, en það er aðeins í göml-
um viðtölum, sem talað er beint við þá
félaga. Sigurjón gegndi lykilstöðu í
hljómsveitinni og birtist hann í senn
sem strangur fullkomnunarsinni og
kæruleysislegur grínari, og milli
þessara póla sveiflast hljómsveitin öll
í gegnum súrt og sætt. Í því sjónar-
horni sem leikstjóri og viðmælendur
bregða á sögu sveitarinnar er jafn-
framt gætt jafnvægis milli þessara
póla. Leitast er við að draga fram
mikilvægi hljómsveitarinnar um leið
og hlutirnir eru teknir með mátuleg-
um fyrirvara og stundum allt að því
kvikindislegri bersögli.
Ég held þó að meginmarkið leik-
stjóra myndarinnar hafi ekki ein-
göngu verið það að gera hljómsveit-
inni Ham ítarleg skil, heldur má
greina í myndinni viðleitni til að
draga fram og fanga andrúmsloft
ákveðins tímabils í íslenskri rokksögu
og kima í íslenskri menningu, sem var
frjór og framsækinn og hefur e.t.v.
lagt grunninn að þeirri rokktónlist
sem verið er að spila í dag.
Í gegnum
súrt og sætt
Ham syngur sitt síðasta á endurkomutónleikum í Höllinni: Björn Blön-
dal bassaleikari, Flosi Þorgeirsson (gestasöngvari), Óttarr Proppé
söngvari, Sigurjón Kjartansson forsprakki, Jóhann Jóhannsson hljóm-
borðs- og gítarleikari og Arnar Geir Ómarsson trommuleikari.
KVIKMYNDIR
Háskólabíó, Filmundur
Framleiðandi: Þorkell Sigurður Harð-
arson. Leikstjórn: Þorgeir Guðmundsson.
Framkvæmdastjórn: Örn Marinó Arn-
arson. Hljóðsetning: Hákon Viðar Gísla-
son. Glysgirni. Markell. 2001.
HAM – LIFANDI DAUÐIR Heiða Jóhannsdóttir
LOKSINS er Björk komin til
landsins með sitt fjölmenningarlega
fylgdarlið; grænlenskan kór, rafdúett
og hörpuleikara að ógleymdri Sin-
fóníunni. Tónleikarnir hér eru loka-
punkturinn á umfangsmiklu tónleika-
ferðalagi sem staðið hefur síðan í
haust til að kynna „Vespertine“ plöt-
una. Væntanlega eru Björk og félagar
því í góðu skapi í kvöld yfir að vera að
komast í frí, og ekki sakar að vera að
spila á heimavelli.
Fyrstir til leiks eru tvíeykið Mat-
mos, hljóð- og tónlistarmenn sem
leika sér að því að búa til lög úr furðu-
legustu hljóðgjöfum eins og skurð-
stofugræjum og blöðrum og þeir leika
t.d. lagið „Sálumessu fyrir rottu“ á
rottubúr. Skemmtilegir og skrítnir en
spurning hvort það sé ekki einmitt
skemmtilegra að sjá þá svona að verki
heldur en að hlusta á tónlistina þeirra
af plötu.
Eftir stutt hlé kemur Björk á sviðið
en þar snjóar meira en í Reykjavík
um þessi jól. Björk stendur í snjódrífu
og leikur á spiladós lagið „Frosta“ af
Vespertine og nær ævintýralegri
áferð. Þá spreytir hljómsveitin sig á
hinum melódramatíska forleik úr
Selmasongs. Menn eru því orðnir
meyrir þegar Björk hefur að syngja
hin blíðu ástarlög „All is full of love“
og síðan „Unravel“ af Homogenic.
Bæði þessi lög syngur hún á íslensku
sem gefur þeim nýtt yfirbragð og
færir þau nær, og reyndar syngur
hún flest lögin fyrir hlé á því ylhýra
sem fellur vel í kramið hjá áheyrend-
um. Síðan tekur hún nokkur lög af
Vespertine og hápunkturinn er þegar
hún flytur lagið „Generous Palm-
stroke“ við undirleik Zeenu Parkins á
hörpuna. Þetta er einfalt, dálítið þjóð-
lagakennt lag en áhrifamikið og hríf-
andi og Parkins sýnir að harpan getur
verið kraftmikið hljóðfæri og á í fullu
tré við sterka rödd Bjarkar. „Hidden
Place“ hefur maður heyrt svo oft und-
anfarið að það er farið að þreytast ei-
lítið en kórinn syngur glaðhlakkaleg-
ar bakraddir sem gefa því gott stuð
og það færir laginu nýtt líf að heyra
„við klifrum inn í felustað“.
Eftir þessa „Vespertine“ rispu er
gert hlé en það er kominn hiti í kropp-
inn og fólk bíður spennt eftir meiru.
Eftir hlé hefur Björk skipt um föt,
komin í rauðan fjaðrakjól með gler-
dropum sem hringlar í og hún notar
eins og hljóðfæri, og virkar eins og lif-
andi Helenustokkur. Hún rennir sér í
gegnum eldri lög eins og „Isobel“ og
„Army of me“ sem fær grófa raf-
drunumeðferð og púlsandi takt frá
Matmos-mönnum. „Pagan Poetry“ af
Vespertine er líka verulega áhrifa-
mikið, séstaklega fyrir lokakaflann
þegar hún syngur einbeitt og heiðar-
leg í sífellu: „I love him“ og nær hér á
sviðinu að kalla aftur fram gæsahúð-
ina sem maður fékk við að heyra lagið
í fyrsta sinn – maður finnur fyrir
raunverulegum tilfinningum sem eru
bornar fram án málamiðlana.
Hún endar á hinu dramatíska
„Bachelorette“ og hverfur af sviðinu
en það er ekki hægt að sleppa henni
við svo búið og áhorfendur æpa og
stappa. Hún kemur aftur og syngur
auðvitað Akkerislagið á íslensku og
bræðir í okkur hjartað þegar hún
syngur „Hér á ég heima“ og það er
ekki hægt að hafa af henni augun þeg-
ar hún flytur lögin sín á svona tilgerð-
arlausan og kraftmikinn hátt.
Það liggur við að stoltið yfir „Björk
okkar“ – hún hefur náð svo langt, er
svo fræg o.s.frv. – blindi manni stund-
um sýn á tónlistina, en hún stendur
fullkomlega undir stoltinu. Hún á orð-
ið sand af frábærum lögum og nýju
lögin eru fersk og óvenjuleg og það er
magnað að heyra þau í svona sprelllif-
andi og kröftugum útgáfum. Manni
leiðist ekki í eina mínútu og fer sæll
heim og sáttur.
Magnað sjónarspil
TÓNLIST
Laugardalshöll
Björk Guðmundsdóttir, Sinfón-
íuhljómsveit Íslands undir stjórn Simon
Lee, rafdúettinn Matmos, hörpu- og
harmonikkuleikarinn Zeena Parkins og
Grænlenski stúlknakórinn. Miðvikudagur
19. desember.
SINFÓNÍUTÓNLEIKAR
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Manni leiðist ekki í eina mínútu og fer sæll heim og sáttur.“
Steinunn Haraldsdóttir
ÍSLENSKA tríóið leikur á tónleik-
um í Salnum í kvöld kl. 20. Á efnis-
skránni eru þrjú tríó; Tríó óp. 70 nr.
1 í D-dúr eftir Beethoven, Tríó nr. 1
eftir Atla Heimi Sveinsson og Tríó
op. 8 nr. 1 í H-dúr eftir Brahms.
Íslenska tríóið var stofnað í New
York 1998 af Sigurbirni Bernharðs-
syni, fiðluleikara, Sigurði Bjarka
Gunnarssyni, sellóleikara og Nínu
Margréti Grímsdóttur, píanóleikara.
Nína Margrét segir það skemmti-
lega tilviljun með verkin þrjú á efn-
isskránni að þau séu öll nr. 1 frá
hendi tónskáldanna. „Annars er það
fátt annað sem þau eiga sameigin-
legt. Þau eru frá þremur ólíkum
tímabilum, klassík, rómantík og 20.
öldinni.“
Atli Heimir Sveinsson samdi sitt
tríó árið 1985 og tileinkaði það Thor
Vilhjálmssyni rithöfundi, en það var
Tríó Reykjavíkur sem frumflutti
það á sínum tíma. „Við vorum að
leita að íslensku verki til að spila í
Bandaríkjunum og töluðum við Atla
um þetta verk. Það varð þá úr að
Atli bætti fimmta kaflanum við
verkið, þannig að sá hluti þess heyr-
ist í fyrsta sinn í kvöld. Atli vill
meina að samningu verks sé aldrei
lokið; það sé ferli og þetta sé til
marks um það. Hann segir að verkið
lýsi draumsýnum, en það er nokkuð
frjálst. Í fjórða kaflanum biður hann
til dæmis tónlistarmennina að vera
ekki samstillta, þannig að hver spil-
ar með sínu nefi þar til undir lokin.
Það getur verið ansi erfitt að fá
svona mikið frjálsræði, en okkur
fannst gaman að prófa þetta.“
Tríó Beethovens hefur stundum
verið kallað Draugatríóið. „Fyrsti
og þriðji kaflinn eru alveg í þessum
áhyggjulausa klassíska stíl, en rest-
in er mjög dramatísk; allt önnur
veröld og auðvelt að ímynda sér alls
konar hluti þar.“
Tríó Brahms er fyrsta tríó hans,
en síðar meir tók hann til við að lag-
færa það og betrumbæta, og þannig
varð það einnig síðasta tríóið sem
hann lauk við. „Þannig spannar það
eiginlega allan starfsferil Brahms.
Útgáfan sem við leikum er sú sem
oftast heyrist; frá 1884, og það var
endanlega útgáfan. Hann var ekki
ánægður með þá fyrstu sem kom út
1854; endurbæturnar voru heilmikl-
ar; hann stytti ýmislegt og formið
varð miklu skýrara. Það hefur bara
orðið úr að þessi útgáfa er vinsælli,
en það þýðir alls ekki það að hin
fyrri sé eitthvað verri.“
Íslenska tríóið hefur komið fram á
fjölmörgum tónleikum á Íslandi, í
Bandaríkjunum og Kanada og einatt
fengið frábærar viðtökur. Íslenska
tríóið tók þátt í Landafundahátíð-
arhöldum með tónleikum í Chrysler-
listasafninu í Norfolk og í janúar
hefur tríóinu verið boðið að koma
fram á tónleikum í National Gallery
of Arts í Washington, D.C. og í Vic-
tor Borge-salnum í Scandinavia
House í New York. Tónleikunum
verður útvarpað um Bandaríkin á
vegum National Public Radio.
Morgunblaðið/Ásdís
Íslenska tríóið; Nína Margrét Grímsdóttir píanóleikari, Sigurður Bjarki
Gunnarsson sellóleikari og Sigurbjörn Bernharðsson fiðluleikari.
Draumsýnir