Morgunblaðið - 20.12.2001, Blaðsíða 48

LISTIR
48 FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ eru ekki nema fjögur ár síðan
Kristín Helga Gunnarsdóttir sendi frá
sér sína fyrstu barnabók, Elsku besta
Binna mín (1997), en á þessum stutta
tíma hefur hún fest sig rækilega í sessi
í hópi vinsælustu barnabókahöfunda
okkar. Kristín Helga skrifar kannski
einna helst fyrir stálpaða krakka sem
geta lesið sjálf (ca. 7–12 ára) en yngri
börn geta vissulega haft gaman af bók-
um hennar, t.d. var dóttir mín ekki
nema fjögurra ára þegar hún komst
fyrst í kynni við Binnu sem hún tók
strax ástfóstri við. Bækurnar tvær um
Binnu hafa notið mikilla vinsælda og í
fyrra hlaut Kristín Helga Barnabóka-
verðlaun Reykjavíkurborgar fyrir
bókina Mói hrekkjusvín. Að auki hefur
hún sent frá sér bókina Hrollur og
steinarnir í dalnum og Keikó, hvalur í
heimsreisu.
Nýja sagan Í Mánaljósi hefur und-
irtitilinn „Ævintýri Silfurbergsþrí-
buranna“. Það eru 12 ára gamlir þrí-
burar, Íris Ína, Ísabella og Júlíus,
sem eru aðalpersónur sögunnar og
spannar frásögnin af ævintýrum
þeirra rúmlega hálft ár en aðallega
segir frá einu sumri sem þau eyða í
Kaupmannahöfn. Þetta er tími mik-
illa átaka og umbyltinga í lífi þríbur-
anna. Í upphafi sögunnar eru þau
fremur óhamingjusöm börn forríkra
hjóna sem ausa yfir þau efnislegum
gæðum en hafa engan tíma og tak-
markaða ástúð að veita. Þau njóta
hins vegar ástar og umhyggju filipp-
eyskrar vinnukonu, Rósalindu, sem
býr hjá þeim á veturna en hjá fjöl-
skyldu sinni á Filipps-
eyjum á sumrin. Silfur-
bergsþríburarnir búa í
hvítri höll við Gullvoga-
stræti, eiga stór sérher-
bergi, flott húsgögn og
allar hugsanlegar græj-
ur. Í bókarlok eru þau
hins vegar allsæl börn
fráskilinna foreldra,
flutt í gamalt blátt báru-
járnshús með móður
sinni og vinnukonunni
og eiga hvert sitt litla
kvistherbergið með að-
eins nauðsynlegustu
húsgögnum. En ham-
ingja þríburanna er
ekki tengd ofgnótt eða
skorti á steinsteypu og hlutum, held-
ur því að þau hafa fengið nýja sýn á
lífið og tilveruna í Kaupmannahöfn
svo og því að móðir þeirra hefur snúið
baki við efnishyggjunni og minnkað
við sig vinnu til að geta verið meira
með börnum sínum.
Margar litríkar persónur koma við
sögu í þessari bók. Þríburarnir, sem
hafa hver sín persónueinkenni, eru
sendir hálfnauðugir til sumardvalar
hjá ömmusystur sinni, Emilíu Sól-
borgu, svo að foreldrarnir geti gengið
frá skilnaði sínum, sölu og skiptingu
eigna, og unnið sína vinnu og yfir-
vinnu án þess að börnin séu að flækj-
ast fyrir. Emilía frænka býr í Frið-
arbæ, sem er hverfi í Kaupmanna-
höfn þar sem búa gaml-
ir hippar og alls kyns
furðufuglar (fyrirmynd-
in Kristjanía er auð-
þekkjanleg). Húsið sem
Emilía býr í heitir
Mánaljós og þar býr
með henni fjöldi litríkra
einstaklinga, fólk og
dýr. Emilía er litskrúð-
ugust þeirra allra; hún
er jógakennari, í góðu
sambandi við yfirnátt-
úruleg öfl og geislar af
manngæsku og ham-
ingju. Hjá henni læra
þríburarnir að setja
andleg verðmæti ofar
hinum efnislegu, auk
þess sem þau kynnast bæði jákvæð-
um og neikvæðum hliðum hins fjöl-
skrúðuga mannlífs í Friðarbæ. Þau
lenda í ýmsum óvæntum ævintýrum
og snúa aftur heim til Íslands reynsl-
unni ríkari og í mun meira jafnvægi
en þegar þau fóru að heiman.
Kristín Helga skrifar fjörlegan stíl
og er leikin í að búa til aukafléttur inn
í meginfrásögn sína þannig að frá-
sögnin er alltaf lifandi og heldur at-
hygli lesandans. Hún notar sterkar
andstæður í persónusköpun og stillir
upp ólíkum lífsgildum á afdráttar-
lausan máta. Annars vegar eru það
Silfurbergshjónin sem tilheyra hópi
sívinnandi, stressaðra uppa, sem virð-
ast lifa fyrir efnisleg gæði en hafa tap-
að áttum í mannlegum samskiptum.
Hins vegar hreinræktaðir hippar sem
njóta lífsins í hópi góðra vina en hafa
snúið baki við efnislegum gæðum.
Það er alveg á hreinu hvorum megin
samúð höfundarins liggur, enda er
það velferð barnanna sem málið snýst
um og börn þurfa jú fremur á ást og
tíma en peningum og dóti að halda.
Faðir þríburanna, Svanur Silfur-
berg, er eiginlega sú persóna sem nei-
kvæðust er í bókinni; hann virðist
ekkert læra af skipbroti hjónabands-
ins og heldur ótrauður áfram sínu
efnishyggjubrölti með nýju konunni,
Fríðu fegurðardrottningu. Móðir
þeirra, Sigurlína, tekur hins vegar já-
kvæðum breytingum í rás sögunnar,
svo og móðuramma þeirra, Karólína,
sem fer í meðferð og breytist mjög til
batnaðar.
Í Mánaljósi er bók sem ætluð er
eldri lesendum en fyrri bækur Krist-
ínar Helgu og er það vel til fundið hjá
henni að skrifa nú fyrir aðeins eldri
lesendahóp, því með því móti ætti hún
að halda í sinn „gamla“ aðdáendahóp.
Þau börn sem hrifust af Binnu, til að
mynda, eru að sjálfsögðu orðin eldri
og þroskaðri nú og geta tekist á við
flóknari viðfangsefni en fjallað er um í
Binnubókunum. Því þrátt fyrir að
andstæðurnar séu hreinar og klárar
og persónulýsingar stundum nokkuð
svart-hvítar þá er fjallað um alvarleg
málefni í þessari bók; málefni sem
snerta gildi og verðmætamat, ham-
ingju og óhamingju, líf og dauða.
Systkinin Íris Ína, Ísabella og Júlíus
eru einnig hvert af sínu taginu en
vegna fjölda aukapersóna í sögunni fá
þau hvert og eitt ekki mikið rými í frá-
sögninni. Gaman væri því að fá að
kynnast þeim betur síðar.
BÆKUR
Barnabók
eftir Kristínu Helgu Gunnarsdóttir,
Mál og menning 2001, 218 bls.
Í MÁNALJÓSI Í hverju er
hamingjan fólgin?
Soffía Auður Birgisdóttir
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
JÓN Laxdal, leikarinn góðkunni,
býr nú í Sviss og rekur eigið leikhús
þar sem hann setur upp og leikstýrir
m.a. Shakespeare og Molière og leik-
ur sjálfur á þýsku. Hann fór ungur
utan og hefur lítið leikið hér á landi
síðan en ógleymanleg er frammistaða
hans sem Garðar Hólm í Brekku-
kotsannál og í hlutverki Steinars
undir Steinahlíðum í Paradísarheimt.
Gerð þessara kvikmynda, erfiðum
tökum og ströngum æfingum, er lýst
í nýútkominni ævisögu Jóns (kallað-
ur Lassi) og birtar myndir með. Jón
skrifaði handritið að báðum kvik-
myndunum og eru frásagnir af því og
samvinnu við Rolf Hädrich og Hall-
dór Laxness afar áhugaverðar. Jón
tengir sig á skemmtilegan hátt við þá
báða, Garðar Hólm og Steinar; hann
hefur fundið sinn hreina tón sem
Garðar fann aldrei; og hann veit eins
og Steinar að Paradís býr innra með
honum sjálfum.
Vandi ævisagna er oftast fólginn í
því hverju beri að segja frá og hverju
beri að sleppa. Skeleggur skrásetjari
verður að greina á milli aðal- og auka-
atriða, söguefnis og útúrdúra sem
engu máli skipta. Har-
aldur Jóhannsson sem
skráir sögu Jóns hefði
svo sannarlega mátt
vera vandlátari í þess-
um efnum. Fjölskyldu-
mál Jóns eru óvenjuleg
en óþarflega mikið er
gert úr þeim í bókinni.
Sögur af ástalífi Jóns á
yngri árum eru einka-
mál og spurning hver
tilgangurinn sé með að
setja þær á prent. Þær
eru hvorki hispurslaus-
ar né opinskáar þótt svo
segi á bókarkápu og
bæta engu við mynd
Jóns í huga lesandans. Fengur væri
að meiri umfjöllun um líf leikara al-
mennt, leiklistarnám og leikhús
heima og erlendis. Spennandi væri
jafnvel að heyra meira um pólitík
kalda stríðsins sem stíaði Jóni og
maka hans sundur um langa hríð.
Einn þáttur sögunnar er sam/-tví-
kynhneigð Jóns en sú umfjöllun er
hvorki markviss né spennandi. Jón
virðist hafa óvenjulegar skoðanir á
mörgum hlutum, hann hefur aflað sér
víðtækrar reynslu og
lífsspeki hans er frið-
söm og heildstæð en
þetta skilar sér ekki
nógu vel í bókinni því
hún er illa byggð og
skrifuð á upphöfnu og
óþjálu máli.
Frásagnarhátturinn
er stærsti gallinn á
bókinni. Í upphafi er
sagt að þetta eigi að
verða viðtalsbók (7) en
svo er þó ekki. Jón læt-
ur gamminn geisa um
lífið, leiklistina og ást-
ina, Laxness og Dürr-
enmatt, en inn á milli
koma stutt innskot Haraldar og eru
þau mestmegnis útleggingar á per-
sónuleika Jóns, brot úr leiklistar-
gagnrýni eða frásagnir fólks af kynn-
um við hann, s.s. Elíasar Mar, Þóru
Friðriksdóttur og Sveins Einarsson-
ar. Jón og Haraldur virðast hafa hist
nokkrum sinnum og rætt saman, síð-
an hefur Haraldur skráð frásögn
Jóns – í afskaplega stirðlegum stíl.
Hann segir t.d. á einum stað í ör-
stuttu innskoti: „Hæruskotnu al-
skeggi viðmælanda míns tekst ekki
að hylja barnslegan svip andlits hans,
né heldur uppgerðarlaust brosið, sem
mildur en svolítið pírður augnsvipur-
inn undirstrikar“ (28). Jón hefur frá
ótal mörgu að segja og hefði góður
viðmælandi e.t.v. getað gert sögu
hans stórskemmtilega. En Haraldur
er alltof hástemmdur og kemst
óþarflega oft klaufalega að orði:
„Hann [Jón] elskar tilveruna, mann-
lífið, náttúruna og væri vís til að
leggja krók á leið sína til að verða lít-
ilmagna að liði ef þörf væri á og
spyrði þá ekki endilega hvort um
menn eða dýr væri að ræða. Lassi
talar oft og gjarnan mikið en gefur
sér þó tíma til að hugsa. Hann er laus
við það sem við köllum á íslensku
mont en honum er fyllilega ljóst hvar
hann stendur og lætur engan villa sér
sýn í þeim efnum. Hann er alltaf
skemmtilegur og aldrei leiðinlegur.
Lífið í kringum hann er fagurt, hann
skynjar það og gætir þess til hins ýtr-
asta að ata ekki auri hinn smæsta ein-
stakling í þeirri undursamlegu
heild …“ (110–111).
Jón/Lassi er örugglega hafsjór af
sögum um lífið og leiklistina en þær
lifna ekki á síðum þessarar bókar.
Söguefnið, hvernig lífið leikur við Jón
Laxdal, er ofurliði borið af mærðar-
legum stíl og sumar sögur hans eiga
ekkert erindi að heiman – frekar en
Garðar Hólm forðum.
BÆKUR
Ævisaga
Jón Laxdal Halldórsson leikari segir frá
óvenjulegri ævi sinni. Haraldur Jóhanns-
son skráði, 247 bls. með nafnaskrá,
Skjaldborg 2001.
LÍFIÐ LÉK VIÐ MIG
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Jón Laxdal
Garðar Hólm
snýr aftur
BÖRN dagsins í dag þyrftu að
vita meira um margþætta sögu Ís-
lands en þau gera, og vissulega er
sniðugt að
færa þeim
sögubrot og
-fyrirbrigði í
formi barna-
bókmennta.
Saga Ing-
ólfs Steins-
sonar segir
frá síldaræv-
intýrinu, í
gegnum tví-
burana Lóu
og Óla sem
fæðast þegar það er í algleymingi.
Hugmyndin er fín, en því miður
er ýmislegu í frásögninni ábóta-
vant. Fyrir börn (og flest annað
fólk) verður saga að vera með upp-
hafi, spennu og enda. Æskilegast
er að börnin fylgist með einni eða
tveimur persónum lenda í ævintýr-
um, reyna eitthvað og læra af
reynslunni. Þessi skilyrði eru ekki
uppfyllt og spurning hvort ungir
lesendur verði uppnumdir, eða
áhugi vakni á sögunni, þar sem
hún er heldur samhengislaus.
Einnig er mikið um frekar þurrar
staðreyndir um fyrirbæri í heimi
fiskveiða. Það er í rauninni hægt
að vekja áhuga barna á öllu, ef það
er einungis hluti af spennandi og
skemmtilegri sögu. Hér vantar
meira afþreyingargildi, meiri
galdra og fegurð. Kannski að
áhugi vakni hjá einstaka barni sem
sérstakan áhuga hefur á sögu,
landi og þjóð.
Ingólfur fer fram og aftur í
tíma, til að koma því að að margar
kynslóðir lifi á og af fiskinum.
Þessi framsetning getur áreiðan-
lega reynst svolítið ruglingsleg
fyrir unga lesendur. Einnig er sí-
fellt verið að kynna nýja fjöl-
skyldumeðlimi til sögunnar, sem
lesendur kynnast lítið sem ekkert.
Sumir eru meira að segja nefndir
til þess eins að segja að þeir séu
dánir.
Teikningar Hrannar Arnarsdótt-
ur hafa yfir sér viðvaningslegan
blæ, og eru ekki sérlega skemmti-
legar, þótt þær sýni þennan heim í
rauninni alveg ágætlega.
Flýgur fiskisaga er ekki spenn-
andi sem barnabók, en myndi hins
vegar njóta sín mun betur sem
kennslugagn, og ætti að mínu mati
að geta þjónað þeim tilgangi vel.
BÆKUR
Barna- og unglingabók
eftir Ingólf Steinsson. Myndir Hrönn
Arnarsdóttir. Tunga 2001. 32 bls.
FLÝGUR FISKISAGAN
Gráa
silfrið og
saga þess
Hildur Loftsdóttir
Ingólfur
Steinsson
UNNENDUR Formúlu-1 á Ís-
landi geta tekið gleði sína því út hefur
verið gefin ágætis bók um íþróttina;
Baráttan um bikarinn. Höfundurinn
Nigel Roebuck er enginn aukvisi, hef-
ur fylgst með og skrifað um íþróttina í
um 30 ár, eða lengur en ævi flestra
núverandi ökuþóra er. Hann þykir
ögrandi blaðamaður sem skrifar um-
búðalaust það sem honum liggur á
hjarta. Mannlegi þátturinn er honum
hugleikinn og til marks um staðfestu
hans sagði hann upp starfi á breska
stórblaðinu Sunday Times er ritstjór-
inn krafðist þess að blaðið „skúbbaði“
á því hvers vegna Ayrton Senna ók
útaf og fórst í San Marínó-kappakstr-
inum 1. maí 1994. Fannst honum nóg
um að íþróttin hafði misst Senna og
óþarfi að hefja kapphlaup um að
koma ábyrgðinni og ef til vill sak-
næmi á einhvern.
Roebuck hefur upp frá því verið
blaðamaður við breska fagritið Auto-
sport en hann hefur verið viðstaddur
flest mót í Formúlu-1 frá 1971. Í bók-
inni deilir hann með lesendanum
minningum sínum af kappaksturs-
brautinni, rifjar upp merkileg og
skemmtileg atvik af henni bæði á
þeim tíma og einnig fyrr. Kafar
stundum djúpt í útskýringum og er
bókin því upplýsandi. Hann liggur
ekki á skoðunum sínum á mönnum og
málefnum, t.d. um alráðinn Bernie
Ecclestone sem umfram allt virðist
vera jarðbundinn og mannlegur. Um
það er bókin fyrst og fremst, kapp-
akstursmenn sem höfðað hafa til hans
og markverð málefni. Viðfangsefnin
eru e.t.v. ekki þau sem flestir myndu
búast við en gefa samt góða innsýn í
íþróttina – það sem gerist á brautinni,
á viðgerðarsvæðunum og að tjalda-
baki. Og bókin leiðir menn inn í heim
ökuþóra, innbyrðis samskipti þeirra,
bæði innan liðs og milli liða.
Stíll Roebucks er grípandi og hon-
um tekst að fanga athygli lesandans.
Upphafskaflinn er á alvarlegu nótun-
um og lýsir vel því andrúmslofti sem
ríkti eftir Senna-slysið 1994 en við
það breyttist margt í Formúlu-1 og
segja áhrifin af slysinu enn til sín í
dag í stöðugri viðleitni til að efla ör-
yggi ökuþóra og áhorfenda. Lokakafl-
inn dregur og fram annað alvarlegt
slys; er Mika Häkkinen barðist fyrir
lífi sínu rúmu ári sienna. Þessir tveir
ökuþórar hafa höfðað mikið til
Roebucks en honum virðist hins veg-
ar ekki mikið til persónu Michaels
Schumacher koma þótt hann geri í
sjálfu sér ekki lítið úr árangri hans.
Reyndar er enginn kafli um Schu-
macher í bókinni, sem út kom haustið
1999 þegar þrír ökuþórar á jafnmörg-
um árum höfðu haft betur í keppninni
um heimsmeistaratign ökuþóra og
þannig komið í veg fyrir að hann end-
urreisti forna frægð Ferrari. En því
áhugaverðari er lesningin um breska
tannlæknastúdentinn Tony Brooks
sem kappaksturshetjan Stirling Moss
kallar óþekkta snillinginn, um Banda-
ríkjamanninn Phil Hill, sem ók Ferr-
ari-bílnum með hákarlatrjónunni til
sigurs í heimsmeistarakeppni öku-
þóra 1961 og auðmannssoninn Piers
Courage, sem er eftirlætisökumaður
Frank Williams sem teflt hefur eigin
liði fram í Formúlu-1 í rúman aldar-
fjórðung.
Lýsingar Roebucks á nokkrum
merkilegum viðureignum eru og sér-
lega læsilegar og fræðandi. Ekki síst
slagur Bretans Nigels Mansells og
Frakkans Alain Prost um heims-
meistaratitilinn í lokamóti vertíðar
1986. Þótt Mansell hefði yfir betri og
hraðskreiðari bíl að ráða stóð „pró-
fessor“ Prost uppi sem sigurvegari og
dregur Roebuck spennuna sem fyrir
mótið og á því ríkti einkar vel fram,
enda viðstaddur.
Þótt bókin sé ágætis yfirlit um sögu
Formúlu-1 frá upphafsmótinu í Silv-
erstone á Englandi í maí 1951 er hún
þeim kostum búin að engin nauðsyn
er að byrja að lesa hana fremst, hver
kafli er sjálfstæð saga. Ólafur Bjarni
Guðnason þýddi og hefur farist það
hlutverk vel úr hendi. Eina aðfinnsla
undirritaðs er ofnotkun orðasam-
bandsins „Grand Prix-kappakstur“
en öll mót í Formúlu-1 eru Grand
Prix.
Niðurstaðan er sú að hér er um
áhugaverða og fróðlega bók að ræða
og bók sem úreldist ekki eftir fyrsta
lestur.
BÆKUR
Íþróttir
eftir Nigel Roebuck, í þýðingu Ólafs
Bjarna Guðnasonar. Iðunn 2001, 209
bls.
BARIST UM BIKARINN Úreldist ekki við lestur
Ágúst Ásgeirsson