Andvari - 01.06.1963, Síða 9

ANDVARI
ROUSSEAU
7
var sinn eiginn kennari. Hann fer lengi
villt á hæfileikum sínum, fram undir
fertugt telur hann sig tónlistarmann.
Hann samdi mikinn fjölda sönglaga og
nokkra söngleiki, ljóð og lög, eftir að
hann kom til Parísar, og voru þeir fluttir
í söngleikhúsum við góðar undirtektir,
einkum söngleikur hans, Sveitaspámað-
urinn.
Árið 1749 gerast hin miklu tímamót í
lífi Rousseaus. Vinur hans, Diderot, hafði
verið hnepptur í fangelsi sakir greinar,
er hann birti. Eitt sinn sem oftar er
Rousseau á leið til Diderots, fótgangandi
í steikjandi sólarhita. Leitaði hann for-
sælu undir tré, tók hefti af tímaritinu
Mercure de France upp úr vasa sínum
og fór að blaða í því. Rekst hann þar á
ritgerðarefni frá vísindafélaginu í Dijon:
Hefur endurreisn vísinda og lista stuðlað
að því að bæta siðina eða spilla þeim?
Var verðlaunum heitið fyrir beztu rit-
gerðina.
Það var eins og Rousseau væri lostinn
eldingu, og hefur reynslu hans stundum
verið líkt við vitrun Páls postula. Rousseau
lýsir þessari hugljómun sinni eða inn-
blæstri svo:
„Þegar ég las þetta, var sem nfr heim-
ur opnaðist mér og ég vrði sjálfur nýr
maður. Ég fann skyndilega, hvernig hug-
ur minn varð alsjáandi í hirtu þúsund
ljósa. Óteljandi fjöldi lifandi hugmynda
ruddist fram í vitund mína í slíkri ring-
ulrcið og af þvílíkum krafti, að yfir mig
kom orðlaus sturlun. Mig svimaði sem
væri ég ölvaður. Mig greip ákafur hjart-
sláttur, ég gat ekki andað standandi og
lét fallast niður undir tré við veginn.
Þar lá ég um hálftíma í slíkri hugaræs-
ingu, að þegar ég stóð upp aftur, sá ég, að
vesti mitt var gegnbleytt af tárum, sem
ég hafði fellt, án þess að taka cftir því.
Ef ég hefði getað ritað fjórða hlutann
af því, sem þá vitraðist mér, hefði ég dreg-
ið fram í dagsljósið allar andstæðurnar í
þjóðfélagi okkar. Hve ótvírætt hefði ég
þá ekki sannað þá hugsýn mína, að mað-
urinn er góður að eðlisfari og að það er
einungis þjóðfélagsskipulagið, sem spillir
honum."1)
Rousseau vann nú af kappi að ritgerð-
inni og hlaut verðlaunin. Dró hann þar
mjög í efa, að menningarframfarir væru
mannkyninu að öllu leyti til heilla.
Reyndi hann að sýna fram á með forn-
um og nýjum dæmum, að siðgæðinu,
menningu hjartans, hefði hnignað að
sama skapi sem listir og vísindi hefðu
þróazt. Ef svo heldur fram, stefnir menn-
ingin til böls og tortímingar.
Kom þessi kenning Rousseaus eins og
þruma úr heiðskíru lofti? Nei og já.
Skoðun sú, sem hann hélt fram, var ekki
ný, hún lá í loftinu, ýmsir höfðu imprað
á henni. Annar af tveimur keppendum
við Rousseau, Tailhé, komst að sömu
niðurstöðu og hann.
En glæsilegur stíll Rousseaus, einlægni
og sannfæringarkraftur greindi hann þeg-
ar frá öðrum menningargagnrýnendum.
Hann trúði því, að nú væri um örlög
mannkynsins að tefla. Þetta er neyðaróp
manns, sem skynjar sjálfan sig og mann-
kynið í hættu. í fyrsta sinni eru af spá-
mannlegum anda og krafti og með skörp-
um rökum bornar brigður á gildi þeirrar
menningar, sem menn trúðu blint á af
gömlum vana. Nútímamaðurinn kannast
við sjálfan sig í ritum Rousseaus. Rök
hans voru svo djúpsæ og víðtæk, að með
nokkrum rétti má segja, að síðan hafi öll
menningargagnrýni, sem stór er í snið-
um og fer að kjarna máls, verið endur-
ómur og tilbrigði af Rousseau. Hinir
1) í tilvitnunum í rit Rousseaus er hér sums
staðar stuðst við og höfð hliðsjón af hýðingu
Einars Olgeirssonar á þeim í hók hans um
Rousseau. Sja heimildaskrá.