Andvari - 01.06.1966, Qupperneq 34

32
BJARNI BENEDIKTSSON
ANDVAHI
Og í bréfi, sem ríkisstjóri skrifaði forseta sameinaðs þings hinn sama
dag segir:
„Ég leyfi mér hér með að tilkynna yður, herra forseti, að ég hefi talið
mér skylt að skipa stjóm utan þings, eftir að hafa kannað að árangurslausu
allar hugsanlegar leiðir til myndunar stjómar þingmanna, sem hefðu fyrirfram
tryggt fylgi meiri-hluta Alþingis."
Með þeirri athafnasemi, sem lýsti sér í þessum aðgerðum ríkisstjórans, var
mjög brugðið frá þeirri venju, sem konungur hafði ætíð fylgt frá því, að þing-
ræði hófst fyrst á landi hér. Þá hafði fráfarandi ríkisstjórn undantekningarlaust
verið látin sitja að völdum, stundum marga mánuði, þangað til tekizt hafði að
afla nýrri stjóm fylgis eða hlutleysis meirihluta þingmanna. Þessi regla hafði
auðvitað ekki verið valin af handahófi, heldur vegna þess, að samkvæmt henni
hvíldi ábyrgðin á Alþingi. Ef meirihluti þess vildi losna við sér ógeðfellda stjórn,
varð hann að koma sér saman um aðra nýja. Ef utanaðkomandi aðili gripi inn í,
var viðbúið, að hvötin til nauðsynlegs samstarfs og ábyrgðar meirihluta eyddist.
Aðvaranir fulltrúa Sjálfstæðisflokksins við ríkisstjóra vom byggðar á slíkum
bollaleggingum, enda töldu þeir, að hér væri í óefni stefnt. Ríkisstjóri hafði þær
að engu. Málefnaleg tortryggni Sjálfstæðismanna gegn þessari ráðstöfun, sem
jafngilti afsetning ríkisstjóra á stjóm Ólafs Thors, hlaut að vaxa við val á hin-
um nýja forsætisráðherra. Allir viðurkenndu raunar, að hann væri einstakur
heiðursmaður, en hinn 1. desember 1942 hafði hann haldið mjög einbeitta og
harðorða ræðu um sjálfstæðismálið, sem ekki varð skilin á annan veg en svo,
að hann gagnrýndi ráðagerðir um sambandsslit við Danmörku og lýðveldis-
stofnun, einnig eftir árslok 1943, þ. e. yfirleitt á meðan á ófriðnum stæði.
Ólafur Thors og nánustu samstarfsmenn hans voru því frá upphafi lítt
hrifnir af þeirri ráðabreytni, sem fólst í skipun utanþingsstjórnarinnar. Engu að
síður tóku þeir málefnalega afstöðu til hennar og studdu allar hennar tillögur, er
þeir töldu horfa til góðs. Þeir fögnuðu þess vegna heilshugar, þegar stjómin
tók veturinn 1943—1944 — gagnstætt því, sem óttazt hafði verið eftir 1. desem-
ber-ræðu dr. Björns — nrjög skelegga afstöðu með sambandsslitum og lýð-
veldisstofnun á árinu 1944. En þá brá svo við, að ríkisstjóri gerði, að ríkisstjóm-
ínni fomspurðri, tillögu um að bera málið undir þjóðfund þvert ofan í ákvæði
stjómskipunarlaganna frá 16. desember 1942. Sú tillaga fékk þó engan hljóm-
gmnn og tókst að ná svo að segja allsherjar-samkomulagi um markmið og máls-
meðferð, sem staðfest var með þjóðaratkvæðagreiðslu urn vorið 1944.
í öllum þessum sviptingum reyndi mjög á einbeitni Ólafs Thors, og brást
hún aldrei. En vegna þess ágreinings, sem upp hafði komið við ríkisstjórann,
Svein Björnsson, þótti Ólafi og ýmsum samstarfsmönnum hans ekki rétt að