Andvari - 01.05.1967, Blaðsíða 27

ANDVARI
OIDÍPÚS KONUNGUR OG HÖFUNDUR HANS
25
og af tilviljun, vekur skyndilega í huga
konungs minninguna um hinn löngu
liðna atburð úr lífi hans, sem hann fyrir-
verður sig fyrir, vígið sem hann vó þarna
í auðninni, er hann gekk af gömlum
manni og fylgdarmönnum hans dauðum.
Svörin við spi.'.rningum hans taka af
allan vafa. Það er vissulega hann, Oidípús,
sem vegið hefur Laíos. Bæði staður og
stund færa honum heim sanninn um
það.
Sál hans verður gagntekin hrylli-
legum kvíða. Hann finnur, að hann er
fórnarlamb forlaga, sem hann fær alls
ekki um þokað, að hann er leiksoppur
óþekktra afla, sem láta sig engu skipta
gáfur hans, stolt hans og alla þessa yfir-
burði, sem hann var svo hreykinn af.
Hann skynjar, að hann er að sogast
niður í hringiðu tortímingarinnar, að
hann muni verða malaður mjölinu
smærra af öllum þessum duldu öflum,
sem hann hefur veður af í kringum sig
og eigi muni láta staðar numið, unz
hvorki er eftir af honum tangur né
tötur.
IV
Það má teljast merkilegt umhugsunar-
efni, að einmitt Sófokles, sem sjálfur að
allra dómi átti einstöku hamingjuláni að
fagna, skyldi fyrstur allra skálda lýsa
algjörum einstæðingsskap og ólæknandi
kvöl ógæfumannsins. Þyrnikóróna and-
streymis og óvildar læstist aldrei um höf-
uð þessa vegsamaða skáldmærings. Sófo-
kles (496—406 f. Kr. b.) var bæði á sinni
tíð og hefur á öllum öldum síðan verið
i vitund manna ímynd gæfumannsins,
evdaimon, gifturíkur og þeofíles, ást-
mögur guðanna. Hann var manna bezt
gefinn til líkama og sálar, vinsæll og
auðugur, og eitt hið mesta skáld, sem
uppi hefur verið. Fellur hin langa og
farsæla ævi hans saman við glæsilegasta
blómaskeið ættborgar hans, Aþenu. Sam-
tímamenn hans og vinir voru ýmsir þeir
snillingar, sem ásamt honum hafa mark-
að djúp spor í andlega þróun álfu vorrar:
heimsspekingarnir Anaxagoras, Parmení-
des, Sókrates, Platon, stjórnmálamenn-
irnir Kímon og Perikles, myndhöggvar-
inn Fidías, sagnfræðingurinn Herodot,
svo að aðeins fáir séu nefndir af handa-
hófi. Sófokles hefur einnig sinn til hvorrar
handar, ef svo má að orði kveða, þau tvö
harmleikaskáld, sem ásamt honum hafa
náð hæst í þeirri grein leikbókmennta:
Aiskýlos er eldri samtímamaður hans,
Evrípídes yngri. Aiskýlos var af þeirri
kynslóð, sem í Persastríðunum hafði orðið
að heyja tvísýna baráttu fyrir tilveru ætt-
borgar sinnar. Evrípides keppti tuttugu
og tveim sinnum í leiklistarkeppni Aþenu-
borgar, en hlaut fyrstu verðlaun aðeins
fjórum sinnum. Sófokles sigraði aðeins
hálfþrítugur að aldri snillinginn Aiský-
los.
Það hefur því orðið mörgum íhugunar-
efni, að Sófokles, þetta eftirlætisgoð gæf-
unnar, sem virtist vera, skyldi verða allra
skálda fyrst til að horfast í augu við
ólæknandi harma og vonlausa kvöl ein-
mana sálar.
Aiskýlos lýsir einnig á stórfenglegan
hátt ógæfu manna og þjáningum. En
hin þyrnum stráða braut liggur að dómi
Aiskýlosar til betra lífs og fyllra sam-
ræmis. Mótlætið er aðferð Seifs til að
kenna mönnum speki. Bak við brimrót
kífs og nauða eygir hann styrka hönd
guðanna, sem sjá hinu mikla fleyi heims
og þjóða borgið til öruggrar hafnar, þótt
á gefi.
Sófokles hefur hins vegar flutt vett-
vang leiksins inn í sjálft hugskot manns-
ins. Ur heljargreipum örlaganna verður
engurn undankomu auðið, því að örlaga-
þættirnir eru raktir úr eðli mannsins
sjálfs. Þeir þræðir þéttast smám saman,
unz úr verður órjúfandi fjötur.