Andvari - 01.05.1967, Blaðsíða 31

ANDVABI
OIÐÍPÚS KONUNGUR OG HÖFUNDUR HANS
29
sigurinn. Kleomedesi féll þetta svo þungt,
að hann varð óður. Sneri hann heim,
réðst inn í skóla, þar sem voru saman
komin um sextíu börn, kippti stoð undan
þakinu, svo að það hrundi á börnin og
biðu þau bana. Þegar samborgarar hans
tóku að grýta hann, leitaði hann hælis í
helgidómi gyðjunnar Aþenu. Komst hann
þar í kistu eina mikla, skellti aftur lok-
inu og læsti sig þannig inni. Þó að allra
bragða væri neytt, tókst ekki að opna kist-
una. Loks var rofið á hana gat. En ekki
fannst tangur né tötur af Kleomedesi.
Var þá sent til véfréttarinnar í Delfum
til að spyrja, hvað af honum hefði orðið.
Hofgyðja Apollons svaraði: „Síðust
hetjanna er Kleomedes frá Astýpalaia.
Heiðrið hann með fórnum sem persónu,
sem eigi er lengur dauðleg." Svo mikið
er víst, að dýrkun þessarar hetju var
enn við lýði, er Pásanías skráði rit sitt
á 2. öld e. Kr. b.
Þó að Sókrates væri að vísu um flest
ólíkur hetjunum, þá sór hann sig samt
í þeirra ætt um sumt, t. a. m. að því
leyti, að hann vildi heldur deyja en hætta
við það ætlunarverk, er hann taldi sér
hafa verið fyrirhugað að guðlegri for-
sjón. Og hann ögrar óvinum sínum eins
og hetjurnar gera gjarna, er hann stingur
upp á, að sér verði dæmdur sess við
veizluborðið í ráðhúsinu eins og ólym-
pskum sigurvegara. Það er því eigi al-
veg að ófyrirsynju, að Sókrates líkir sér
við hetjurnar Ajax (Apol. 41 b) og Akkil-
les (Apol. 28 c—d). Staðfestu þeirra var
hann gæddur í ríkum mæli, en líka örlar
á ögrandi hroka þeirra í framkomu hans
fyrir dómstólnum.
En þó að ýmsar af þeim hetjum, sem
leikrit Sófoklesar fjalla urn, hafi verið
tignaðar í Aþenuborg á dögum Sófoklesar,
þá má segja, að hugsjónir þær og trúar-
hugmyndir, sem hetjudýrkun voru tengd-
ar, hafi verið í hrópandi mótsögn við
lýðræðislega stjórnarháttu og hið blóm-
lega menningarlíf þar á dögum Perí-
klesar. í slíkt þjóðfélag, sem byggist á
samstarfi og gagnkvæmum tilslökunum,
hefðu hetjurnar lítið erindi átt. „Maður,
sem er óhæfur til samvinnu við aðra“,
segir Aristoteles í frægri setningu, „eða
sem er svo sjálfum sér nógur, að hann
þarf ei á öðrum að halda, á enga hlut-
deild í mannlegu samfélagi, rétt eins og
dýr eða guð (þeríon e þeos).“
Nú er það hins vegar viðurkennd
staðreynd, að skáld verði að skrifa í sam-
ræmi við hugsunarhátt og tilfinningar
samtíðarinnar, ef þau eigi að fá áheyrn.
Þau verði að orka beint og vafningalaust
á áheyrendur. Samkvæmt því má álykta,
að örlög og skapofsi manna eins og hetj-
unnar Akkillesar hafi verið hugstæð Sófo-
klesi vegna þess, að hann hafi litið á
þau sem táknræna mynd af vandamálum
samtíðar sinnar. Frjáls samtök óháðra
borgríkja til að frelsa Grikkland úr klóm
erlends valds, höfðu, er íram liðu stundir,
breytzt í herskátt stórveldi, þar sem
Aþenuborg réð lögum og lofum. Kúgaði
hún aðrar borgir til hlýðni við sig og
refsaði þeim grimmilega, ef þau sýndu
mótþróa. Jafnvel Períkles notaði orðið
týrannis um þetta veldi Aþenuborgar
(Þúkýd. 2. 63), en það orð merkti ein-
ræðisríki eða harðstjórn. Sófokles hafði
sjálfum verið falið að framkvæma refsi-
aðgerðir gegn borgurn, sem fyrrum höfðu
verið frjáls og fullvalda bandalagsríki,
en voru nú orðnar skattskyldar undir-
tyllur Aþenuborgar. Llann hafði sjálfur
orðið vitni að því hvernig óttinn við
Aþenu og hatrið á henni höfðu stöðugt
aukizt. Lúður frelsisins gall nú eins og
í Persastríðunum, svo að undir tók um allt
Grikkland, og kallaði menn til baráttu
gegn harðstjórum. En sá var munurinn,
að nú voru harðstjórarnir innlendir.
Þessi styrjöld, Peleifsskaga-ófriðurinn,