Andvari - 01.05.1967, Blaðsíða 29

ANDVARI
OIDÍPÚS KONUNGUR OG HÖFUNDUR HANS
27
fremur þolendur en gerendur, að Medeu
einni undanskilinni. Má raunar kveða
svo að orði, að persónur hans séu fremur
leiksoppar grimmra örlagavalda en hetjur.
Persónur Sófoklesar eru hins vegar
sjálfar með gerðum sínum og óbilgirni
ábyrgar fyrir hinum hörmulegu enda-
lokum. 1 harmleikum Evrípídesar kemur
ógæfan oftast eins og þruma úr heiðskíru
lofti. Hún er ekki sprottin af viðbrögð-
um annarra manna við þrjózku og óbil-
girni, heldur stafar öll ógæfa af gerræði
guðanna.
Afrodíta hefur kveðið upp dauðadóm
yfir Plippolýtosi (í samnefndum leik),
áður en leikurinn hefst. Hera sendir
þernu sína, Vitfirring, gegn Heraklesi
(í leiknum „Herakles óður“). Díonýsos
vínguð freistar sjálfur Penþeifs (í Bakk-
ynjunum) og tælir hann út í opinn dauð-
ann. I leikritum Sófoklesar hvílir öll
ábyrgðin á herðum hetjunnar. Evrípídes
dregur hins vegar í efa, að maðurinn sé
frjáls gerða sinna. Guðirnir eru að vísu
rneð í spilinu, en nú skerast þeir í leik-
inn af algeru tillitsleysi og miskunnar-
leysi í því skyni einu að koma atburða-
rasinni í þann farveg, sem þeir vilja
láta sér lynda. Og tíminn leiðir alls ekki
í ljós, eins og í leikritum Aiskýlosar, að
vilji þeirra sé þrátt fyrir allt öllum fyrir
heztu. Hippolýtos, Faidra, Herakles,
Penþeifur og ýmsar aðrar hetjur Evrí-
pídesar verða saklausar að þola ofbeldi
af hendi guða, sem hugsa um það eitt
að upphefja sjálfa sig og refsa með þján-
ingum þeim mönnum, sem þeir telja
hafa lítilsvirt sig. Hér opnast ekki nein
söguleg útsýn eins og í leikritum Aiský-
losar, er fylli þ’án'ngarnar einhverri merk-
ingu. Eina hL?v";iin, sem skáldið veitir
hrelldum lýð b, -. ,a harðbrjósta heims, er
su að glata aldrei sjálfsvirðingunni. Göfug-
mennin bregða sér hvorki við sár né
bana.
Milli þessara tveggja skauta, vonar og
örvæntingar, Aiskýlosar og Evrípídesar,
skapar Sófokles harmsögulegan heim, þar
sem maðurinn er frjáls og ábyrgur gerða
sinna. Stundum leiða þjáningarnar hann
til sigurs, en þó oftar til hrösunar og
falls, sem í senn er sigur og ósigur. Þyrni-
kórónan og sigursveigurinn fléttast sam-
an.
VI
Mælt er, að Aiskýlos hafi sagt, að kalla
mætti leikrit sín bita af borði Hómers. I
vissum skilningi hefði Sófokles með enn
meiri sanni getað heimfært þessi ummæli
upp á sína harmleika. Reiði Akkillesar,
eins og Hómer fer með það efni í Ilíons-
kviðu, má heita, að sé fyrirmynd Sófo-
klesar. Akkilles ber með sér öll einkenni
hetjanna eins og vér kynnumst þeim í
harmleikum Sófoklesar: Hann er hald-
inn fársfullri heiftarreiði. Þráhyggja hans
um særðan metnað og sjálfsvirðingu
gagntekur hann. Hann logar af heift til
þeirra, er hann telur hafa beitt sig rang-
indum, og vísar öllum á bug með harðri
hendi, er vilja telja hann á að breyta
ákvörðun sinni. Skýrast kemur þetta í ljós
í XI. þætti Uíonskviðu, þar sem þrjár at-
rennur eru gerðar til að telja hinni óbil-
gjörnu hetju hughvarf, en þeim áhlaup-
um er öllum hrundið. En einmitt þessa
aðferð hefur Sófokles tileinkað sér: Hetjan
í harmleikum hans verður að standast
hvert áhlaupið á fætur öðru. Aðstöðu
hennar er bezt lýst með líkingu þeirri,
er Sófokles notar í harmleiknum „Oidí-
pús í Kólonos" (Ijóðl. 1240—1241), er
hann segir, að blindur öldungurinn, hetj-
an, sé eins og sjávarhöfði norður í höfum,
sem brimið gnauði á úr öllum áttum. Eins
og höfðinn stendur hetjan af sér ham-
farir ofsans og lætur hvergi bifast.
Alkunnugt er, að Sófokles var í nán-
um tengslum við hetjudýrkunina. Sam-
borgarar hans fólu honum t. a. m. að