Andvari - 01.05.1967, Síða 28

26
JÓN GÍSLASON
ANDVARI
Samt stæla harmleikir Sófoklesar and-
legan þrótt manna. A stund neyðarinnar,
þegar öll sund virðast lokuð og mótlætið
hefur sópað öllu burt, sem venja er að
telja til hinna æðstu gæða þessa heims,
þegar allt er farið: auður, völd, velsæld
og vinir og maðurinn stendur uppi ein-
mana eins og vængbrotinn fugl á auðri
strönd, þá birtist oss tign hans skýrast.
Eins og elding úr hendi Seifs hefur mót-
lætið skyndilega brennt til ösku allt, sem
fallvalt var og svikult, og skilið eftir að-
eins skíra gull í deiglunni. Þess vegna
getum vér tekið undir með þýzka skáld-
inu Hölderlin, sem orti þessar hendingar
um Sófokles og harmleika hans:
Viele versuchten umsonst, das Freudige
freudig zu sagen,
Hier spricht endlich es mir, hier in der
Trauer sich aus.
(„Margir hafa árangurslaust reynt að segja
hið gleðilega með gleðibrag. Flér birtist
mér það um síðir, hér, í sorginni“.)
V
Af ummælum Aristotelesar í skáldskap-
arfræði sinni má ráða, að hann hafi talið
„Oidípús konung" vera ágætasta dæmi
sinnar tegundar, þ. e. harmleikaskáld-
skapar. Er raunar sönnu nær að með
þessu leikriti hafi Sófokles markað harm-
leikaskáldskap Evrópu stefnu upp frá því.
Hann gerist fyrstur til að leiða fram á
sjónarsvið mann, sem í trássi við guð og
menn tekur ákvörðun í samræmi við
sitt innsta eðli, 'physis, og hopar síðan
hvergi frá þessari ákvörðun, jafnvel þótt
hann viti sér húinn bráðan bana og tor-
tímingu.
Aðferð Sófoklesar er gerólík fram-
setningu Aiskýlosar og Evrípídesar.
Frumherji og faðir hinnar eiginlegu
harmleikalistar, Aiskýlos, einangrar ekki
hetjuna á sama hátt og Sófokles. Hann
tengir hetjuna óslitinni atburðarás svo
kynslóðum skiptir aftur í timann og menn
fá jafnvel hugboð um það, sem framtíð-
in að ráðstöfun guðanna ber í skauti. Og
Aiskýlos er slíkur trúmaður, að hann
efast ekki- um, að guðleg forsjón leiði
um síðir til þess, sem mönnum sé fyrir
beztu, þó að þeir í skammsýni sinni komi
eigi auga á það. Aiskýlos var í rauninni
bjartsýnismaður. Hann hafði barizt sigur-
sælli baráttu við Maraþon og Salamis,
og tekið þannig virkan þátt í frelsisstríði
þjóðar sinnar. Hann hafði einnig orðið
vitni að sigri lýðræðis á innlendii harð-
stjórn. Bjartsýni Aiskýlosar hafði því vissu-
lega við rök að styðjast. Oresteia — þrí-
leikurinn er líka í rauninni lofsöngur um
framsókn mannsins til betra, fegurra og
réttlátara lífs. Og þó að þessi framsókn sé
oft torsótt, ofsafengin og jafnvel misk-
unnarlaus, þá er aldrei að efa, að um
framsókn er að ræða, framsókn frá villi-
mennsku til siðmenningar, undir leynd-
ardómsfullri handleiðslu Seifs, sem er vel-
viljaður, þó að hann sé ósveigjanlegur.
Andstæð öfl takast á í þríleiknum. Og
þó að þau virðist ósamrýmanleg, fer svo
að lokum, að sættir takast, sem leiða til
fyllra réttlætis. í stofnun lýðræðisins í
Aþenu, sem svo erfitt hafði verið að
koma á laggirnar og kostað hafði svo
harða baráttu að verja, virtist Aiskýlosi
fólgin fyrirmynd, er leitt gæti til jafn-
vægis og sátta andstæðra afla bæði með-
al guða og manna. Fortölur leysa ofbeldi
af hólmi, dómstólar blóðhefndir, rök-
ræður á þingum koma í stað borgara-
styrjalda. Auðvitað mætti ævinlega búast
við nýjum deilum, nýjar andstæður yrði
að sætta. Nýjar framfarir mundu kosta
nýja baráttu, nýjar þjáningar. En hér
hafði Seifur lagt bót með böli. Barátta
og þjáningar voru aðeins fæðingarhríðir
nýs og betra heims.
í leikritum Evrípídesar eru hetjurnar