Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Síða 17

rökum og annarlegum kenndum sem eiga sér rætur í uppeldi okkar. Er t.d. ekki
eitthvað siðferðilega bogið við þær kenndir sem gjarnan skjóta upp kollinum
þegar talað er um að menn geti ekki unað sér hvildar fyrr en réttlæti hafi verið
fullnægt með afplánun sektar hins seka? Það er e.t.v. skiljanlegt að sá er fyrir
skaða verður bregðist þannig við, en er það rétt í sjálfu sér að óska einhverjum
sársauka eða þjáningar? Ætti það ekki að standa okkur nær að finna til samúðar
með þeim er leiðst hefur til óhæfuverka? Hér er það ekki fullnægjan sem fæst
við þá tilhugsun að samfélaginu hafi verið forðað frá meiri skaða sem notuð er
til þess að réttlæta refsinguna, heldur fullnægjan sem fæst af því að vita hinn
seka þjást. í vitund alls þorra fólks virðast vera innbyggð einhver tengsl milli
sektar og þjáningar. Þessi hugmynd er að mínu mati í besta falli röng. Eg held
að þegar öllu er á botninn hvolft þá geti það aðeins verið breyting á karakter
hins seka sem bætt getur fyrir þau rangindi sem framin hafa verið.
V.
Niðurstaða mín er þá eitthvað á þessa leið:
Refsingar eru staðreynd og án þeirra er vegið að undirstöðum samfélags
okkar, en réttlæting þeirra má ekki byggja á sleggjudómum og tilhöfðun til
ógildra raka. Rétt eins og við höfum með okkur reglur um notkun tungumáls
okkar til þess einfaldlega að geta skilið hvert annað, þá þurfum við reglur um
það hvemig við hegðum okkur í samfélagi hvert við annað. An þeirra fær sam-
félagið ekki þrifist. Vandinn er hins vegar hvemig við beitum viðurlögunum. Ég
sagði hér áðan að það sem nytjastefnumaðurinn bendir á hafi nokkurt gildi sem
réttlæting refsinga, en við lendum á villigötum ef við teljum eitthvert eitt atriði
svo sem fælingu frá afbrotum eða siðbót hins seka einu gildu réttlætinguna.
Eins hefur gjaldstefnumaðurinn nokkuð til síns máls þegar hann segir, að við
myndum tæpast tala um refsilöggjöf sem studd er refsingum, ef kerfið byggðist
ekki á því að við gættum þess eftir fremsta megni að refsa einungis þeim sem
brotið hafa lögin og kallst því sekir. Þessu til viðbótar skulum við hafa hugfast
að það réttlætir einnig tilvist refsinga að sá er afbrot hefur framið fái að njóta
þess réttar síns að létta á samvisku sinni með afplánun og endurreisi þannig æru
sína.
Ég ýjaði að því hér að vandinn sem við er að glíma eigi sér rætur í uppeldi.
Ég held að nokkur misbrestur sé á því að bömum sé kennt að skilja hvað það er
að setja sig í spor annarra - hvað það er að sýna hlutskipti annarra samúð og
skilning. Rétt eins og samfélagið, þá kenna foreldrar reglur og viðurlög við
brotum þeirra. Eini lærdómurinn sem af þessu hefst em háttvísi og hyggindi,
ekki siðleg breytni. Ég vil í þessu sambandi vitna til hugmynda Páls S. Ardal
um samúðarskilning, þar sem hann dregur fram ofureinfalda en alskýra mynd
af þessum vanda. Hann segir:3 í stað þess að refsa Nonna sem dregur systur sína
á hárinu þá ættum við að reyna að fá hann til þess að skilja, að slíkt geri maður
3 Páll S. Árdal: Um siðferði og mannlegt eðli. HÍB. Reykjavík 1982, bls. 31-32.
11