Tímarit lögfræðinga - 01.12.1999, Síða 20

1. INNGANGUR
Þann 4. nóvember 1998 afhenti ég Slysavarnafélagi Islands, Iþrótta- og
Ólympíusambandi íslands, Ungmennafélagi Islands, Landssambandi KFUM
og KFUK, Æskulýðsráði ríkisins, Bandalagi íslenskra skáta, menntamálaráðu-
neytinu og íþróttanefnd ríkisins lögfræðilega álitsgerð á ábyrgð og öryggismál-
unt í félags- og tómstundastarfi (æskulýðsstarfi) sem þessir aðilar höfðu sam-
eiginlega óskað eftir að ég tæki saman. Hafa álitsbeiðendur fallist á það fyrir
sitt leyti að ég birti álitsgerðina í Tímariti lögfræðinga. Fer meginefni álitsgerð-
arinnar hér á eftir. Við samantekt álitsgerðarinnar naut ég aðstoðar fulltrúa míns
Reimars Péturssonar héraðsdómslögmanns.
2. GILDANDI RÉTTARREGLUR
Sú lagalega ábyrgð sem reyna kann á í félags- og tómstundastarfi er einkum
tvenns konar, skaðabótaábyrgð og refsiábyrgð. Verður hér á eftir fyrst vikið að
refsiábyrgð (2.1) en síðan að skaðabótaábyrgð (2.2).
2.1 Refsiábyrgð
Refsiábyrgð er sú ábyrgð nefnd sem ríkisvaldið kemur fram á hendur þeim
sem hafa gerst sekir um brot á lögum á þann hátt að varði refsingu. Refsing felst
í greiðslu sektar til ríkisins eða í afplánun fangelsisvistar. Meginreglan er sú, að
ásetning þurfi til að um refsiábyrgð samkvæmt almennum hegningarlögum nr.
19/1940 geti verið að ræða, sbr. 18. gr. þeirra. í nokkrum tilvikum er þó gáleysi
gert refsivert í almennum hegningarlögum með sérstökum ákvæðum þar að
lútandi. Við brot á svonefndum sérrefsilögum er gáleysi yfirleitt talið nægja til
refsiábyrgðar.
Telji ríkisvaldið að brotið hafi verið gegn lögum á þann hátt að varði refsingu
ber því oftast að höfða mál fyrir dómstólum til að koma fram refsiábyrgð.
Ákæruvald er í höndum ríkissaksóknara og lögreglustjóra samkvæmt 25. gr.
laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991, sbr. 1. gr. laga nr. 84/1996. Mál
sem ríkið höfðar í þessu skyni eru í lögum nefnd opinber mál. í þeim skal allur
vafi um sök metinn sakbomingi í hag og ber að sýkna af refsikröfu nema talið
sé hafið yfir allan skynsamlegan vafa að sakborningur hafi gerst sekur um hið
refsiverða athæfi. Þarf því yfirleitt mikið til að refsiábyrgð komi til álita.
Þótt það hljóti að heyra til undantekninga getur komið til þess að á refsi-
ábyrgð reyni í tengslum við æskulýðsstarf. Sem dæmi um slíkt tilvik má nefna
H 1994 2088. Þar var leiðbeinandi hjá siglingaklúbbi ákærður fyrir lrkams-
meiðingu af gáleysi með því að hafa ekki sýnt nægilega varkárni við stjóm báts.
Með honum í för voru 8 börn í kringum 10 ára aldur sem öll voru þátttakendur
á námskeiði sem hann veitti forstöðu. Þegar hann eitt sinn sveigði bátnum til
féll eitt bamið útbyrðis og lenti í vélarskrúfu bátsins. Hlaut barnið alvarlega
áverka og var um tíma í lífshættu. Leiðbeinandinn var dæmdur sekur. í Hæsta-
rétti var sérstaklega litið til þess að maðurinn hafði verið forstöðumaður sigl-
inganámskeiðsins og leiðbeinandi bama þeirra sem nteð honum voru í bátnum.
300