Ný saga - 01.01.1991, Blaðsíða 66

Gísli Ágúst Gunnlaugsson
Þéttbýlismyndun etur af sér ný viöhorf og nýja menningu. Myndin er frá því skömmu eftir atdamótin.
gæta samsvarandi breytinga á
húsagerð til sveita. Þar sem æ
hærra hlutfall landsmanna tók
sér bólfestu í þéttbýli eftir 1870
fjölgaði þeim óðfluga sem bjuggu
í þessari nýju gerð húsa.
Baðstofan var smám saman að
hverfa og þar með átti sú
alþýðumenning sem sprottið
hafði innan veggja hennar undir
högg að sækja.
Samhliða þessari þróun töp-
uðu húsbændur yfirráðum
sínum yfir ljósinu og lesefni
heimilismanna. Þessi yfirráð
höfðu grundvallast á tilhögun
heimilislífs í burstabænum; á
því að fólk svaf, vann og
skemmti sér í sama herbergi
og ljósmetið var tiltölulega dýrt.
Á síðasta fjórðungi 19. aldar var
ekki einungis grafið undan
þessu valdi með breytingum á
húsagerð heldur kom einnig til
sögunnar nýr lýsingarmáti:
Olíulampinn.
OLÍULAMPINN
Erlendir sagnfræðingar sem
skrifað hafa um lestrarvenjur,
bóka- og blaðaútgáfu og tengd
efni eru á einu máli um að
steinolíulampinn hafi haft í för
með sér meiri byltingu en flesta
grunar nú á tímum. Með
tilkomu hans varð ódýrara að
lýsa upp húsakynni, verkstæði,
gripahús og götur en áður hafði
verið.18 í sænskri rannsókn á
lestri almennings er því haldið
fram að tilkoma olíulampans
hafi haft mikil áhrif á
lestrarvenjur og örvað útgáfu
bóka og tímarita um veraldleg
efni.19 Olíulampinn veitti mun
jafnari og betri birtu inn í
heimili fólks eftir að skyggja
tók en unnt var að gera með
frumstæðari lýsingaraðferðum.
Fyrir daga hans hafði
langvarandi lestur að kvöldlagi
- jafnvel við gott kertaljós -
„remained for most part a threat
to the eyesight", eins og
breskur sagnfræðingur komst
að orði.2"
Steinolíulampar tóku að ber-
ast hingað til lands um 1870. t
fyrstu voru þeir nokkuð dýrir og
einungis í eigu sæmilega efnaðra
Baöstofan var
smám saman aö
hverfa og þar
með atti sú
alþýöumennina
sem sprottiö hafoi
innan veggja
hennar unair
högg aö sækja.
fjölskyldna. En er frá leið varð
útbreiðsla þeirra ör og um
aldamótin voru þeir„komnir að
heita má inn á hvert heimili".
Nærri má geta að olíulampinn
var mikið undratæki í augum
þeirra sem litu birtu hans fyrsta
sinni. Ágætt dæmi um þetta er
að finna í minningum Guðrúnar
Guðmundsdóttur:
Maður var á ferð suður á Síðu,
kemur um kvöld á bæ og
beiðist gistingar. Þegar hann
kemur í baðstofuna, sér hann
í fyrsta skipti ljós á stein-
olíulampa. í stað þess að
heilsa fólkinu, nemur hann
staðar við lampann og segir:
„Nei, en hvað blessað ljósið
skuli ekki springa. Býr sá
sami þetta til, sem býr til
klukkurnar, eða kemur það
utan lands frá Eyjum?“22
Eftir því sem fleiri gátu látið
eftir sér að kaupa steinolíu-
lampa bötnuðu aðstæður fólks
til lestrar. Þetta á ekki síst við
um fólk sem bjó í híbýlum sem
var skipt niður í fleiri
svefnherbergi en tíðkaðist í
64